Dieta FODMAP – zastosowanie
Kiedyś rzadkość, dziś już naturalny element leczenia choroby – do naszych gabinetów coraz częściej trafiają pacjenci, którzy nie tylko pragną schudnąć, ale i chcą zadbać o swoje zdrowie i wspomóc terapię dietą. Coraz więcej też lekarzy specjalistów zaczyna dostrzegać skuteczność prowadzenia pacjenta zarówno farmakologicznie, jak i żywieniowo. Nieswoiste zapalenie jelit, zespół jelita drażliwego, refluks żołądkowy – to tylko wybrane jednostki chorobowe, w których rola dietetyka ma ogromny sens. Spośród wybranych, na tapecie dosyć często znajduje się dieta FODMAP.
Czym jest dieta FODMAP?
Dieta FODMAP (fermentable oligosaccharides, disaccharides, monosaccharides and polyols ) to inaczej dieta o małej zawartości słabo wchłanianych, za to łatwo fermentujących oligo-, di- oraz monosacharydów (odpowiednio: fruktany i galaktany, laktoza, fruktoza), a także polioli (sorbitol, mannitol, ksylitol i maltitol) naturalnie występujących w żywności (tab. 1). Dieta o niskiej zawartości FODMAP została opracowana przez naukowców z Monash University, głównie w kierunku łagodzenia objawów IBS czyli zespołu drażliwego jelita, schorzenia popularnego w Stanach Zjednoczonych, Europie oraz w wielu krajach azjatyckich. Znane są bowiem mocne dowody na to, że cukry te u pewnej części populacji mogą wywoływać różne objawy brzuszne, takie jak wzdęcia, nadmierna produkcja gazów, bolesność brzucha, nudności albo zaburzenia czynności jelit (biegunka i/lub zaparcia). Zgodnie z zasadami tej diety, żywność dzieli się na taką, która zawiera więcej wymienionych wyżej cukrów oraz taką, w której tych cukrów jest o wiele mniej. Istotą stosowania tego rodzaju żywienia jest więc ograniczenie, a nawet wyeliminowanie produktów o wysokiej zawartości FODMAP i zastąpienie ich produktami „łagodniejszymi” dla przewodu pokarmowego.
Tabela 1 Źródła FODMAP [2009 Gibson i Stepherd]
| Fruktoza | Laktoza Oligosacharydy | Poliole | Fruktany i/lub galaktazy | |
| Wysoka zawartość FODMAP | Jabłka, brzoskwinie, mango, arbuz, suszone owoce, soki owocowe | Mleko krowie, owcze i kozie, lody, ricotta | Szparagi, kabaczek, czosnek, brokuły, cebula, groszek, czerwona fasola, arbuz, ciecierzyca, soczewica | Jabłka, morele, wiśnie, liczi, śliwki, gruszki, nektarynki, substancje słodzące: maltitol, ksylitol, mannitol, izomalt, |
| Niska zawartość FODMAP | Banany, jagody, cytryny, mandarynki, pomarańcze, grejpfruty | Mleko bez laktozy, camembert, brie | Marchew, seler, papryka, bakłażan, szczypiorek, pietruszka, dynia | Banany, jagody, winogrona, kiwi, cytryna, mandarynki, marakuja, maliny |
Zespół jelita drażliwego – możliwości terapii
Zespół jelita drażliwego (irritable bowel syndrome, IBS) to jedna z najczęściej diagnozowanych przypadłości przewodu pokarmowego. Według dostępnych danych epidemiologicznych, to właśnie w związku z jej podejrzeniem pacjenci najczęściej pojawiają w gabinecie lekarza rodzinnego i gastrologa. Choroba wiąże się z przewlekłym i nawracającym zaburzeniem czynnościowym jelit, charakteryzującym się bólami związanymi z wypróżnieniami oraz zmianą konsystencji lub częstości oddawania stolca. Jej rozpoznanie opiera się na dokładnie zebranym wywiadzie, w tym wywiadzie żywieniowym, badaniu fizykalnym oraz badaniu per rectum. Dokładna etiologia choroby nie jest do końca poznana, prawdopodobnie przebiega na wielu płaszczyznach. Dużo mówi się m.in. o czynnikach natury psychologicznej, elementach środowiskowych, genetyce oraz następstwach infekcji. Epidemiologia wskazuje również na skład flory bakteryjnej kolonizującej jelito grube, nieprawidłową kolonizację przez bakterie jelita cienkiego, a także związek z płcią – częściej chorują kobiety. Wśród rodzajów IBS wyróżnia się cztery jego typy: IBS z postacią biegunkową, zaparciami, typ mieszany oraz typ niesklasyfikowany (tab. 2).
Tabela 2. Typy zespołu jelita drażliwego (IBS) [2013 Żelowski i in.]
| TYP | CHARAKTERYSTYKA |
| IBS z zaparciami | Twardy lub grudkowy stolec ≥25% wypróżnień i luźny (zawiesisty) lub wodnisty stolec |
| IBS z biegunkami | Luźny (zawiesisty) lub wodnisty stolec ≥25% wypróżnień i twardy lub grudkowaty stolec |
| Mieszana postać IBS | Twardy lub grudkowy stolec ≥25% wypróżnień i luźny (zawiesisty) lub wodnisty stolec ≥25% wypróżnień |
| Niesklasyfikowana postać IBS | Zmiany konsystencji stolca, które nie spełniają kryteriów postaci IBS-C, IBS-D lub IBS-M |
Zespół jelita drażliwego, choć teoretycznie nie ma wpływu na czas przeżycia ani nie wiąże się z groźnymi powikłaniami, w sposób istotny obniża komfort życia chorego. W związku z etiologią choroby nie ma jednej, uniwersalnej metody jej leczenia. Terapia powinna być prowadzona indywidualnie, z uwzględnieniem rodzaju i nasilenia dolegliwości oraz sytuacji psychospołecznej. Chory musi być świadomy, że nie wystarczy tylko farmakoterapia. Jeśli styl jego życia pozostawia do życzenia, należy bezwzględnie go poprawić, głównie w odniesieniu do spożywanej diety, aktywności fizycznej oraz nałogów. W temacie diety krąży wiele doniesień. Wybrani specjaliści zalecają stosowanie diety bezmlecznej, niektórzy o objawy oskarżają nadmiar glutenu. Na moment obecny nie ma jednak doniesień, które stuprocentowo wskazywałyby na skuteczność jakiegoś konkretnego sposobu żywienia. Wymierne efekty można za to osiągnąć spersonalizowaną dietą, dostosowaną do indywidualnych potrzeb i zachowań pacjenta. Gro specjalistów próbuje również rozwiązać problem metodą małych kroków i testowania przy użyciu dokładnego dzienniczka żywieniowego. Czasami bowiem faktycznie okazuje się, że dany produkt czy składnik działa na pacjenta niekorzystnie. Wśród wybranych diet ogromne zastosowanie znalazła m.in. właśnie dieta FODMAP.
Co na to badania? – wybrane
W jednym z randomizowanych badań z 2013 r., w którym wzięło udział 38 osób (30 ze zdiagnozowanym IBS oraz 8 zdrowych) przez 21 dni porównywano wpływ diety z niską zawartością FODMAP w żywności oraz diety klasycznej dla danego regionu (tutaj: typowo australijskiej). Stwierdzono, że u pacjentów pozostających na diecie FODMAP faktycznie zmniejszyła się odczuwalność objawów ze strony przewodu pokarmowego, w tym wzdęcia oraz wydzielanie gazów.
Podobne wnioski wysunięto na podstawie innego badania, w trakcie którego obserwowano 90 pacjentów przez średnio 15,7 miesiąca. Odpowiednio 75,6%, 37,8% i 13,3% pacjentów cierpiało na zespół złego wchłaniania fruktozy, zespół złego wchłaniania laktozy lub zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego, a więc przypadłości, które często związane są właśnie z IBS. Aż 72,1% uczestników doświadczenia potwierdziło korzystne efekty stosowania diety FODMAP. Nowsze badania wydają się dalej podtrzymywać postawione tezy i to w odniesieniu długoterminowym. W badaniu Martina i wsp. z (2015 r.) 100 uczestników doświadczenia, w przeważającej części kobiety, w wieku średnio 49 lat, po odpowiednim przeszkoleniu w temacie diety, zostało poddane fazie eliminowania produktów bogatych w FODMAP (6-8 tygodni), a następnie fazie powrotu do jadłospisu wyeliminowanej żywności (6-8 miesięcy). Uczestnicy oceniali swoje samopoczucie w kwestionariuszu. 62 osoby odczuły zadowalającą ulgę w trakcie fazy pierwszej. Spośród nich, 42 osoby dalej zgłaszały poprawę samopoczucia po pierwszym roku trwania diety. Dieta FODMAP prawdopodobnie jest również skuteczna w odniesieniu do najmłodszych. W badaniu Chumpitazi i wsp. z 2015 r. wzięły udział dzieci w wieku 7-17 lat. Porównywano wpływ diety tradycyjnej dla regionu (tutaj: typowo amerykańskiej) oraz diety FODMAP. W ciągu całego okresu obserwowano częstość występowania objawów takich jak bóle brzucha, nudności czy wzdęcia. Spośród 55 dzieci uczestniczących w badaniu, ukończyło je 33, które jednocześnie zgłaszały mniejszą ilość epizodów bólów brzucha. Podsumowując, niskie FODMAP dieta wydaje się łagodzić objawy IBS również i u dzieci. Ponieważ jest to jednak najmłodsza i najdelikatniejsza z badanych grup, wciąż potrzeba wielu dodatkowych badań i obserwacji.
Aplikacja na smartfona
Problem IBS oraz innych chorób przewodu pokarmowego wydaje się być poważny, bo na samo IBS cierpi już praktycznie co siódmy pacjent. Z tego też powodu, naukowcy z Kliniki Gastroenterologii Uniwersytetu Monash stworzyli ciekawą i przydatną aplikację (FODMAP App) na smartfona, dzięki której chory łatwo sprawdzi czy dokonywane wybory są dla niego właściwe w przypadku stosowania diety FODMAP. Wiele informacji dostępnych w Internecie jest już bowiem nieaktualnych, a aplikacja została oparta o najnowsze doniesienia w światowych czasopismach naukowych. Pokarmy są pogrupowane według kolorów (czerwony dla żywności bogatej w FODMAP, pomarańczowy – średnia zawartość, zielona – niska). Aplikacja zawiera również przepisy i pomysły na posiłki, dzięki którym pacjent nauczy się właściwie interpretować i przestrzegać diety. Aplikacja iPhone, będzie aktualizowana raz na dwanaście miesięcy i będzie dostępna dla urządzeń z systemem Android na początku przyszłego roku. Cały dochód ze sprzedaży aplikacji trafi na rzecz Kliniki Gastroenterologii w Monash University w celu sfinansowanie dalszych badań w kierunku IBS i zastosowania diety FODMAP.
Tylko indywidualnie i pod kontrolą specjalistów
Dieta FODMAP w znakomitej części aktualnych doniesień naukowych wydaje się być faktycznie dobrym elementem właściwego prowadzenia pacjenta z objawami brzusznymi. Warto jednak mieć na względzie stare powiedzenie, że „to co dla wszystkich, nie jest dla każdego”, dlatego w codziennej praktyce dietetycznej starajmy się unikać generalizowania. Może się okazać, że konsultowany przez nas pacjent wcale nie reaguje tak mocno na wszystkie wymienione wcześniej produkty i wystarczy wyeliminować tylko jej część, bez uszczerbku na jego preferencjach smakowych. Dobrym rozwiązaniem jest więc wprowadzanie diety małymi krokami, powoli eliminując dane produkty. Ponieważ większość specjalistów uważa, że nie jest to dieta obowiązująca całe życie, po okresie wyraźnej poprawy warto byłoby powoli, pojedynczo zacząć próbować wprowadzać poszczególne produkty na nowo. Podstawowa zasada brzmi bowiem, żeby nie ograniczać jeśli nie jest to bezwzględnie konieczne. Pamiętajmy również o tym, że niewłaściwie prowadzona dieta może skutkować poważnymi niedoborami żywieniowymi, dlatego wszelkie interwencje zawsze powinno podejmować się we współpracy z lekarzem prowadzącym.
mgr inż. Maria Brzegowy Poradnia Dietetyczna www.MariaBrzegowy.pl
Piśmiennictwo:
Chumpitazi B.P., Cope J.L, Hollister E.B., Tsai C.M., McMeans A.R., Luna R.A., Versalovic J., Shulman R.J., 2015, Randomised clinical trial: gut microbiome biomarkers are associated with clinical response to a low FODMAP diet in children with the irritable bowel syndrome, Alimentary Pharmacology and Therapeutics, 42, 4, 418-427
Halmos Emma P., Power Victoria A., Shepherd Susan J., Gibson Peter R., Muir Jane G., 2013, A diet low in FOODMAPs Reduces Symptoms of Irritable Bowel Syndrome, Gastroenterology, 146, 1, 67-75.e.5
Gibson Peter R, Shepherd Susan J, 2009, Evidence-based diet ary management of functional gastrointestinal symptoms: The FODMAP approach, Journal of Gastrology and Hepatology, 25, 2, 252-258
de Roest RH, Dobbs BRm Chapman BA, Batman B, O’Brien LA, Leeper JA, Hebblethwaite CR, Gearry RB, 2013, The low FODMAP diet improves gastrointestinal symptoms in patients with irritable bowel syndrome: a prospective study, International Journal of Clinical Practise, 67 (9), 895-903
Martin L, van Vuuren C, Seamark L, Williams M, Irving PM, Whelan K, Lomer MC, 2015, OC-104 Long term effectiveness of short chain fermentable carbohydrate (FODMAP) restriction in patients with irritable bowel syndrome, Gut, 64, 51-52
Żelowski A., Wojtuń S., Gil J., Dyrla P., 2013, Zespół jelita nadwrażliwego – podstawowe zasady rozpoznawania i leczenia, Pediatria i Medycyna Rodzinna, 9 (3), 250-255
