W XXI wieku cukrzyca nazywana jest niezakaźną pandemią współczesnego świata. Pomimo szerzącej się wiedzy na jej temat, wciąż stanowi ogromne zagrożenie dla zdrowia, a jej dalekosiężne powikłania także dla życia pacjentów. Ważnym punktem w leczeniu cukrzycy typu I z punktu widzenia dietetyka, jest wprowadzenie indywidualnych, zdrowych nawyków żywieniowych i wspierających leczenie zasad prawidłowego stylu życia. Należy jednak pamiętać, że w leczeniu cukrzycy typu I, niezbędne jest leczenie insuliną pod stałą kontrolą specjalisty — diabetologa.
Cukrzyca typu I
Charakteryzuje się hiperglikemią wynikającą z bezwzględnego niedoboru insuliny spowodowanego trwałym uszkodzeniem komórek β trzustki.
W wyniku uszkodzenia zmniejsza się ilość aktywnych komórek wysp trzustkowych i tym samym ograniczane jest wydzielanie insuliny. Skutkuje to zahamowaniem wchłaniania glukozy z krwi do światła komórek, co przekłada się na jej zatrzymanie w naczyniach krwionośnych.
Jest to choroba autoimmunologiczna, której patogeneza nie jest do końca znana. Z danych epidemiologicznych wynika, że cukrzyca typu I dotyczy 5-10% wszystkich osób chorych na cukrzycę.
Cukrzyca typu I zazwyczaj dotyka osób poniżej 20 r.ż. i towarzyszy im przez resztę życia. Osoby chorujące utrzymują zazwyczaj prawidłową masę ciała. Może je także charakteryzować niedowaga lub znaczna utrata masy ciała tuż przed postawieniem diagnozy.
Objawy, w przeciwieństwie do cukrzycy typu II rozwijają się szybko i gwałtownie.
Należą do nich m.in. zmęczenie, osłabienie, stany zapalne, wielomocz (poliuria).
W ramach cukrzycy typu I możemy wyróżnić Patent Autoimmune Diabets in Adult (LADA), która pojawia się stosunkowo późno, po 35 r.ż. i jest również cukrzycą insulinozależną (E10).
W diagnostyce cukrzycy typu I, w odróżnieniu od innych jej rodzajów, charakterystyczne jest występowanie w osoczu przeciwciał przeciwwyspowych, co jest istotnej w rozróżnieniu typu cukrzycy i dalszej diagnostyce.
Do stwierdzenia cukrzycy u pacjenta konieczne jest zaobserwowanie minimum jednego z parametrów:
- glikemii przygodnej ≥ 200 mg/dl w chwili gdy występują dodatkowe objawy,
- glikemii na czczo ≥ 126 mg/dl (badanie powtórzone dwukrotnie),
- glikemii przygodnej ≥ 200 mg/dl i glikemii na czczo ≥ 126 mg/dl bez dodatkowych objawów,
- gdy w 120 minucie po doustnym teście tolerancji glukozy (OGTT) glikemia wynosi >200 mg/dl.
Choroby towarzyszące występujące w cukrzycy typu I
Cukrzyca niesie za sobą wiele konsekwencji. Wśród nich można wyróżnić powikłania: makronaczyniowe (choroba niedokrwienna serca, choroby naczyń mózgowych, choroby tętnic kończy dolnych) i mikronaczyniowe (retinopatia cukrzycowa, nefropatia cukrzycowa). Z dietetycznej perspektywy wiąże się to z ograniczeniem w diecie pacjenta do nasyconych kwasów tłuszczowych, zachowując przy tym odpowiednią podąż NNKT i kwasów omega-3 i omega-6.
Cukrzycy typu I często towarzyszą inne choroby układu autoimmunologicznego — należy to mieć szczególnie na uwadze podczas przygotowywania jadłospisu dla pacjenta. Zaleca się posiadanie aktualnych wyników badań m.in krwi, które pozwolą wykluczyć: niedobór witaminy B12, niedokrwistość, celiakię, choroby tarczycy czy kory nadnerczy.
Ważną rolę we wsparciu leczenia młodych pacjentów chorujących na cukrzycę jest porada z psychodietetykiem bądź psychologiem — niestety coraz częściej w tej grupie wiekowej można zaobserwować występowanie zaburzeń odżywiania (anoreksji, bulimii). W przypadku ich wystąpienia, konieczne jest włączenie specjalistycznego leczenia psychiatrycznego.
Zalecenia żywieniowe
Celami leczenia żywieniowego, zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego (PTD) z 2020 roku są:
- utrzymanie bliskiego normy stężenia glukozy we krwi 70-99 mg/dl na czczo (w celu prewencji powikłań cukrzycy),
- utrzymanie optymalnego stężenia lipidów i lipoprotein w surowicy krwi,
- utrzymanie optymalnych wartości ciśnienia tętniczego,
- osiągniecie lub utrzymanie prawidłowej masy ciała.
Aktualnie nie ma opracowanej specjalnej diety dla pacjentów z cukrzycą typu I. Powinni oni korzystać z aktualnych zasad zdrowego odżywiania (czyli opublikowanego w październiku bieżącego roku przez PZH Talerza zdrowego żywienia) i wytycznych PTD.
Zalecenia PTD wskazują, że węglowodany w diecie powinny stanowić 45-60% wartości energetycznej i powinny pochodzić z produktów o niskim indeksie glikemicznym.
Liczba wymienników węglowodanowych* powinna być ustalana indywidualnie, biorąc pod uwagę płeć, wzrost, masę ciała i aktywność fizyczną pacjenta — najlepiej ilość WW. skonsultować z diabetologiem pacjenta biorąc pod uwagę dawkowanie insuliny.
Węglowodany proste powinny być ograniczone w diecie do minimum. Należy jak najbardziej ograniczyć spożycie cukrów dodanych (ukrytych).
Szczególną uwagę należy zwrócić na skrobię oporną — nierozpuszczalną frakcję błonnika pokarmowego — która jest prebiotykiem (substancją odżywczą) dla niezbędnych do utrzymania prawidłowego składu mikrobioty jelitowej bakterii: Bifidobacterium i Lactobacillus. Znajdziemy ją w kaszach, mało dojrzałych owocach, płatkach owsianych czy potrawach mącznych i ryżu. Podaż błonnika powinna wynosić minimum 25g/dobę.
Podstawę diety powinny stanowić warzywa i owoce w proporcji 3 porcje warzyw i 1 porcja owoców. Ze względu na zwiększone ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego warto wybierać owoce i warzywa bogate w polifenole wykazujące działanie kardioprotekcyjne.
Owoce warto podawać z porcją orzechów, które to dzięki wysokiej zawartości tłuszczów osłabiają działanie hiperglikemizujące węglowodanów i nie podnoszą znacząco stężenia glukozy po spożyciu.
Normy i wytyczne na tłuszcze i białko są podobne jak u osób zdrowych: tłuszcze 20-35%, natomiast 15-20% wartości energetycznej diety powinno pochodzić z białka.
Należy mieć te wartości na uwadze, ponieważ spożycie zbyt dużej ilości tłuszczów i/lub białka może wiązać się z wystąpieniem późnej glikemii poposiłkowej.
Wahania glikemii u pacjentów z cukrzycą nie powinny przekroczyć maksymalnie 80–100 mg/dl.
U osób chorych na cukrzycę nie ma przeciwwskazań do prowadzenia dobrze zbilansowanej diety wegetariańskiej, jak i wegańskiej. Co więcej, mogą one działać pozytywnie, między innymi przez zmniejszenie frakcji stężenia cholesterolu czy spadek masy ciała u pacjentów z nadwagą i otyłością.
Znaczenie stylu życia w cukrzycy typu I
Aktualne wytyczne PTD zwracają uwagę, że osoba chora na cukrzycę typu I, która jest dobrze wyedukowana w zakresie insulinoterapii, prawidłowego żywienia i u której prowadzone jest prawidłowe leczenie, a jej parametry metaboliczne są wyrównane, jest zdolna do podejmowania aktywności fizycznej i osiągania wyników jak osoby zdrowe w podobnym wieku.
Warto do śledzenia stanu swojego zdrowia włączyć nowinki technologiczne - które pomogą osobą chorym lepiej określać stan swojej aktywności, jakość i ilość snu czy wartości odżywczej diety. Pomogą one pacjentowi określić wydatek energetyczny czy określą dostarczane ilości węglowodanów do organizmu, co natomiast jest niezbędne w prawidłowym dobraniu dawki insuliny.
Rola dietetyka w leczeniu cukrzycy typu I
Pacjenci z cukrzycą typu I coraz częściej pojawiają się w gabinecie dietetyka - wynika to z rosnącej świadomości na temat pozytywnego wpływu prawidłowego żywienia na wsparcie leczenia farmakologicznego.
Dietetycy, przede wszystkim powinni dokładnie zapoznać się z przypadkiem pacjenta poprzez dokładny wywiad żywieniowy (i aktualne wyniki badań) - jest to podstawa dobrej i efektywnej współpracy. Konieczna jest także ocena stanu odżywienia – pozwoli ona określić czy pacjent zmaga się z niedożywieniem, nadwagą, czy którymś stopniem otyłości. W tych przypadkach zalecane jest wprowadzanie diety wysokoodżywczej i wysokoenergetycznej, gdy występuje niedożywienie i niskoenergetycznej (z deficytem kalorycznym) w przypadku nadwagi czy otyłości.
Równie ważne jest uzgodnienie z pacjentem celu współpracy i sformułowanie oczekiwań.
Dietetyk odgrywa ważną rolę w edukacji pacjenta z zakresu zdrowego żywienia, przede wszystkim skupiając uwagę na wybieraniu produktów o niskim bądź średnim indeksie glikemicznym.
Dzięki prawidłowo skomponowanej diecie, współpracy i edukacji pacjenta, jest się w stanie osiągnąć widoczne efekty poprawiające znacząco jakość życia osoby chorej na cukrzyce typu I.
* 1 wymiennik węglowodanowy to ilość produktu zawierająca 10 g węglowodanów przyswajalnych, dostarcza 40 kcal do organizmu.
Bibliografia:
- Anna Jeznah-Steinhagen (2020). Żywienie osób z cukrzycą i chorobami towarzyszącymi. PZWL Wydawnictwo Lekarskie
- https://ncez.pl/abc-zywienia-/zasady-zdrowego-zywienia/talerz-zdrowego-zywienia dostęp 29.10.2020
- Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2020. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego. Diabetologia Praktyczna. 2020, tom 6, nr 1.
- Juruć A., Pisarczyk-Wiza., Wierusz-Wysocka B. Zalecenia dietetyczne i zachowania żywieniowe u osób z cukrzycą typu 1 — czy mają wpływ na kontrolę metaboliczną? Diabet Klin 2014;3(1):22–30.
