ODWODNIENIE ORGANIZMU – CO POWINIENEŚ O NIM WIEDZIEĆ?
Odwodnienie organizmu może być niebezpieczne. Woda jest składnikiem wszystkich organizmów żywych i zdecydowanie można stwierdzić, że to substancja, bez której przez dłuższy czas nie bylibyśmy wstanie przeżyć. W organizmie człowieka pełni wiele ważnych biologicznie funkcji, m.in. stwarza idealne środowisko dla zajścia większości procesów metabolicznych, jest materiałem budulcowym komórek oraz tkanek, uczestniczy w transporcie wewnątrzustrojowym składników pożywienia. Warto też dodać, że woda odgrywa bardzo ważną rolę w regulacji temperatury ciała. Stwierdza się, że organizm człowieka potrafi wytworzyć w procesach przemiany materii w ciągu jednego dnia ponad 1 szklankę wody (ok. 300 ml/dobę). Jednak by pokryć dobowe zapotrzebowanie niezbędne jest przyjmowanie odpowiedniej ilości płynów razem z pożywieniem. Niestety organizm ludzki nie potrafi magazynować większej ilości wody, dlatego istnieje konieczność regularnego jej uzupełniania. Zbyt mała podaż wody szybko może doprowadzić do zachwiania równowagi wewnątrzustrojowej (homeostazy), a w konsekwencji do poważnych zaburzeń stanu zdrowia. Ile litrów płynów powinniśmy wypijać każdego dnia oraz jakiego rodzaju? Kto jest szczególnie narażony na wystąpienie odwodnienia? Jakie są tego konsekwencje oraz jak im zapobiegać?
ODWODNIENIE – DEFINICJA
Odwodnienie jest to stan chorobowy, który wynika z utraty wody i elektrolitów przez organizm. Elektrolity są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, dlatego konsekwencją odwodnienia jest zachwianie jego równowagi wodno-elektrolitowej. Lekarze apelują, że odwodnienie to bardzo niebezpieczny stan, zwłaszcza u najmłodszych (niemowląt i dzieci), ponieważ u nich utrata płynów w organizmie następuje szybciej niż u osób dorosłych.
Można wyróżnić 3 rodzaje odwodnienia, są one zależne o rodzaju zaburzeń równowagi wodno – elektrolitowej i mogą się one pojawić na skutek wystąpienia np. gorączki, wymiotów, biegunki, oparzeń, intensywnych ćwiczeń :
hipertoniczne (hiperosmolarne) – to stan, w którym organizm utracił więcej wody niż elektrolitów,
hipotoniczne (hipoosmolarne) – w tym przypadku doszło do większej utraty elektrolitów w organizmie, niż wody
izotoniczne (izoosmolarne) – elektrolity i woda są tracone w tej samej ilości.
CZY DIETETYK MOŻE ZDIAGNOZOWAĆ ODWODNIENIE U PACJENTA?
Dietetyk, podobnie jak lekarz, może ocenić stopień odwodnienia na podstawie:
danych z wywiadu, w którym uwzględnia się pytania m.in. o wymioty, biegunki, poty, uczucie pragnienia, suchości w jamie ustnej, częstość oddawania moczu
wyników badania przedmiotowego, w którym zwraca się uwagę na: osłabienie elastyczności skóry ( można określić ją jako skórę plastelinowatą), suchość błon śluzowych i skóry w okolicach pachowych i pachwinowych, obniżenie ciśnienia tętniczego w pozycji stojącej (hipotonia ortostatyczna) oraz zmniejszenie napięcia gałek ocznych
wyników badań dodatkowych (m.in. liczbę erytrocytów, stężenie hemoglobiny, hematokryt, MCV i MCHC), oznaczenie stężenia sodu i białka całkowitego w osoczu.
OSOBY SZCZEGÓLNIE NARAŻONE NA ODWODNIENIE
Lekarze wskazują na osoby, u których istnieje największe ryzyko wystąpienia procesu dehydratacji. Są to przede wszystkim niemowlęta (to okres, w którym woda stanowi największy procent naszego ciała), dzieci (same nie kontrolują kiedy sięgać po płyny, zajęte zabawą ciągłym bieganiem, to rodzic powinien pamiętać o ich odpowiednim nawodnieniu przede wszystkim poprzez podaż wody, a nie soków) i osoby w wieku podeszłym (zmniejsza się uczcie pragnienia, osoby starsze często zapominają o wypiciu płynów, nie odczuwają takiej potrzeby), a także osoby intensywnie ćwiczące nie dbające o odpowiednie nawodnienie organizmu w trakcie i po treningu.
GDZIE DOKŁADNIE ZNAJDUJE SIĘ WODA W ORGANIZMIE?
Wybierając się do dietetyka i poddając analizie składu ciała, możemy usłyszeć o pojęciu całkowitej zawartości wody w organizmie (TBW – total body water), która jest zależna od naszego wieku, płci oraz procentowej zawartości tłuszczu (w tkance tłuszczowej wynosi 30%, w tkankach bez tłuszczu – 70-80%). W okresie noworodkowym i niemowlęcym, uważa się, że stanowi nawet 80% masy ciała, a u dzieci które ukończyły już 1. rok życia spada niekiedy do 60-65%, natomiast u osób w wieku podeszłym wynosi zaledwie 45-50% . Woda ustrojowa znajduje się w dwóch głównych przestrzeniach, takich jak: przestrzeń wodna pozakomórkowa (stanowiąca 20% masy ciała, tj. ok. 12-15 l), oraz przestrzeń wodna śródkomórkowa, (stanowiąca 34-40% masy ciała, tj. ok. 28-31,5 l). I tak „w obrębie przestrzeni wodnej pozakomórkowej wyróżniamy: przestrzeń pozakomórkową wewnątrznaczyniową (tj.osocze, limfa) – ok. 5% masy ciała (3-4 l), przestrzeń pozakomórkową pozanaczyniową (śródmiąższowa) – ok. 15% masy ciała (9-12 l), oraz przestrzeń transcelularną – 2,4% masy ciała, obejmującą wodę zawartą w jamach opłucnych, stawowych, w jamie osierdziowej, w świetle przewodu pokarmowego, drogach żółciowych, trzustkowych, moczowych, w płynie mózgowo-rdzeniowym oraz w płynie w komorach oka i ucha wewnętrznego”.
ILE WODY NAM POTRZEBA?
W ciągu doby zapotrzebowanie na wodę u dorosłej osoby waha się w granicach od 25 do 35 ml na kilogram masy ciała, co jest także zależne od aktywności fizycznej, temperatury, wilgotności powietrza i rodzaju pożywienia jakie spożywamy. „Zgodnie z zaleceniami Europejskiej Agencji ds. Bezpieczeństwa i Żywności z 2010 roku ilość płynów w codziennej diecie dla kobiet powinna wynosić 2000 ml, a dla mężczyzn 2500 ml”. Podane wartości są skierowane zarówno dla osób dorosłych, jak i w podeszłym wieku, a także uwzględniają wodę znajdującą się w produktach spożywczych, której ilość szacuje się na ok. 20% dziennego zapotrzebowania na płyny. Nasz Polski Instytut Żywności i Żywienia w 2012 r. ogłosił podobne rekomendacje. Jednakże w przypadku osób w wieku podeszłym, u których stan zdrowia lub niepełnosprawność, w wielu przypadkach uniemożliwia normalne funkcjonowanie, znacząco obniżając jakość ich życia, dobowe zapotrzebowanie na wodę należy określić szczególnie precyzyjnie. Lekarze i/lub dietetycy często w takich sytuacjach wykorzystują łatwą w użyciu metodę 4-2-1, zgodnie z nią 100 ml wody przypada na pierwsze 10 kg masy ciała, 50 ml na kolejne 10 kg i 15-20 ml na pozostałą ilość kilogramów. Dodatkowo istnieje możliwość określenia dobowego zapotrzebowanie na płyny na podstawie powierzchni ciała (1-1,5 litra wody/m2 ). Do obliczenia powierzchni ciała posługujemy się specjalnym wzorem (DuBois: 0,007184 × masa ciała0,425 × wysokość ciała0,725). Należy także podkreślić, że w warunkach fizjologicznych istnieje równowaga pomiędzy objętością wody jaką przyjmujemy, a tą którą wydalamy, co można przedstawić następująco:
Ilość wody jaką przyjmujemy w ciągu dnia, tj. 2000 – 2500 ml:
płyny 1000-1500 ml
z pokarmu 700 ml
oksydacyjna 300 ml
Ilość wody jaką tracimy każdego dnia tj. 2000-2500 ml:
mocz 1000 -1500 ml
stolec 100 ml
skóra 200-400 ml
płuca 400 – 600 ml
JAK OBLICZYĆ ZAPOTRZEBOWANIE NA PŁYNY U DZIECKA?
Także w przypadku dzieci, ilość płynów jakie należy dostarczyć w ciągu dnia, przelicza się w zależności od masy ciała malucha. U dziecka z masą ciała mniejszą niż 10 kg zaleca się podawanie 100 ml wody na 1 kg masy ciała. Natomiast u dzieci ważących 10 -20 kg zaleca się podawanie 1l wody i 50 ml na każdy kg masy ciała powyżej 10kg. U dzieci z masą ciała powyżej 20 kg, przyjmuje się, że dziecko powinno wypijać 1,5 l wody i 20 ml na każdy kilogram powyżej 20 kg. Nie można także zapominać o uzupełnieniu ilości płynów straconych podczas stanów chorobowych na jakie dziecko jest narażone (gorączka, biegunka, wymioty), nadmierna aktywność fizyczną lub temperaturę otoczenia (np. latem).
Zobacz również: Rosół z kury - czy aby na pewno najlepszy sposób na infekcje?
OBJAWY ODWODNIENIA I KONSEKWENCJE
Nie wypijanie odpowiedniej ilości płynów w ciągu dnia może skutkować odwodnieniem organizmu, co w początkowych etapach wiąże się z m.in.
zwiększonym pragnieniem
mogą pojawić się zaparcia
coraz mniej czujemy potrzebę oddawania moczu, często zmienia zabawienie na ciemne, ciemnobrązowe
usta stają się suche, czujemy uczucie suchości w buzi (suchość śluzówek jamy ustnej i języka)
u niektórych osób pojawia się wzdęcie brzucha
tracimy apetyt
w większości osoby odwodnione stają się senne choć bywają przypadki, w których obserwuje się nadmierne pobudzenie.
Wielu rodziców może mieć trudności w rozpoznaniu odwodnienia u swoich pociech, wydaje się, że najtrudniejsze jest to u niemowląt. Najczęstszymi objawami nadmiernej utraty wody z organizmu u tej grupy wiekowej są zapadające się ciemiączko oraz gałki oczne.
W przypadku gdy ww. objawy zostaną zbagatelizowane stan osoby odwodnionej pogarsza się, dochodzi do przyspieszenia akcji serca, spadku elastyczności skóry (określa się, że skóra staje się plastelionowata), zmniejsza się wydzielanie potu (szczególnie w okolicach pachowych oraz pachwinowych), zwiększa się temperatura ciała (może wystąpić gorączka), dochodzi do zmniejszenia napięcia w obrębie gałek ocznych. Taki stan może skończyć się spadkiem ciśnienia krwi gdy odwodniona osoba znajduje się w pozycji stojącej, wystąpienia drgawek i utraty przytomności.
JAK ZAPOBIEGAĆ ODWODNIENIU?
U niemowląt w gorące dni oprócz mleka warto podawać wodę niegazowaną (jeżeli kupujemy butelkowaną, należy zwrócić uwagę na etykietę, na której powinna widnieć informacja, że jest przeznaczone dla niemowląt, gdyż zbyt duża podaż elektrolitów mogłaby obciążyć układ moczowy dziecka i nie tylko) lub lekki napar ziołowy, oczywiście niesłodzony. Nie zaleca się podaży soczków owocowych (sok owocowy, należy traktować jako porcję owoców w ciągu dnia i nie powinien on stawać się podstawą nawodnienia organizmu dziecka).
Starszym dzieciom należy przypominać o konieczności przyjęcia płynów, ponieważ często bawiąc się nie odczuwają pragnienia (tj. zapominają sygnalizować, że chciałyby się czegoś napić), to rodzic/opiekun powinien dbać o to by w zasięgu bawiącego się dziecka znajdowała się buteleczka lub specjalny kubek z wodą oraz zachęcać dziecko do sięgania po wodę i kontrolować ile dziecko przyjęło płynów danego dnia.
Osoby w podeszłym wieku mają problemy z odczuwaniem pragnienia, czasem potrafią wytrwać cały dzień o 1 szklance herbaty. Podobnie jak u dzieci, u nich także należy zadbać o to by wypijali odpowiednie ilości płynów w ciągu dnia, jeżeli starsza osoba miewa problemy z pamięcią i na pytanie co dziś wypiła odpowiada, że nie pamięta, warto przypominać jej w ciągu dnia o takiej konieczności, zachęcać do wypijania wody choć małymi łykami. U niektórych osób mogą pojawić się problemy z drżeniem rąk i trudności w utrzymaniu szklanki, wtedy dobrze szukać różnych rozwiązań i dopasować najlepsze, może sprawdzą się specjalne butelki lub kubki jakie można zakupić w aptece lub sklepach medycznych, często wykorzystuje się w tym celu także słomki.
O odpowiedniej ilości wypijanych płynów należy pamiętać, każdego dnia, a już w szczególności w dni upalne, w czasie biegunki, wymiotów, gorączki, intensywnych treningów.
Jeżeli nie odpowiada nam to, że woda nie ma smaku, można ja urozmaicić dodatkiem liści mięty, szałwii, plastrów imbiru, ogórka zielonego lub owoców np. malin, truskawek, pomarańczy, cytryny.
Dobrym sposobem na kontrolę wypijanej wody w ciągu dnia jest oznaczenie na butelce wody mineralnej kresek przy użyciu pisaka i przypisaniu godzin, w jakich powinniśmy sięgnąć po łyk wody, w ten sposób systematycznie będziemy w ciągu dnia się nawadniać, nie zapominając o płynach pochodzących z innych źródeł (napary ziołowe, herbaty, koktajle warzywne lub warzywno-owocowe), czy woda źródlana.
Piśmiennictwo:
Verbalis J. Disorders of body water homeostasis. Best Pract Res Clin Endocrinol Metab 2003, 17: 471-503.
Jarosz M, Szponar L, Rychlik E. Znaczenie wody w żywieniu człowieka i jej wpływ na ogólną kondycję organizmu. Ekspertyza. IŻŻ, Warszawa 2007.
Kokot F, Franek E, Drabczyk R. Zaburzenia wodnoelektrolitowe i kwasowo zasadowe. [w:] Kompedium Medycyny Praktycznej. Choroby wewnętrzne. Szczeklik A, Gajewski P (red). Med Prakt, Kraków 2009: 963-965.
Shimizu M, Kinoshita K, Hattori K, et al. Physical signs of dehydration in the elderly. Intern Med (Tokyo) 2012, 51(10): 1207-1210.
Ferry M. Strategies for ensuring good hydration in the elderly. Nutr Rev 2005, 63: 22-29.
Kokot F, Franek E. Zaburzenia gospodarki wodnej. [w:] Choroby wewnętrzne. Szczeklik A (red). Med Prakt, Kraków 2006: 2167-2171.
Wilson MM, Morley JE. Impaired cognitive function and mental performance in mild dehydration. Eur J Clin Nutr 2003, 57: S24-29.
Zahorska-Markiewicz B, Małecka-Tendera E. Patofizjologia kliniczna. Podręcznik dla studentów medycyny. PZWL, Warszawa 2009: 389-406.