Dieta podczas chemioterapii - wskazówki dla dietetyka
Choroby nowotworowe są drugą, po schorzeniach układu krążenia, przyczyną śmierci pacjentów w polskich szpitalach/hospicjach. W większości przypadków wiążą się z występującymi zaburzeniami odżywiania, trudnością spożywania posiłków przez pacjentów, co związane jest z dolegliwościami będącymi objawem choroby lub wynikiem wybranego sposobu leczenia pacjenta onkologicznego. Osoba cierpiąca na nowotwór, w trakcie terapii np. chemioterapii musi zmierzyć się nie tylko z samym nowotworem, ale również z szeregiem efektów ubocznych przyjmowanych leków. Ważna jest również dieta podczas chemioterapii. Ułożenie prawidłowo zbilansowanego i urozmaiconego jadłospisu dla pacjenta onkologicznego, jest ogromnym wyzwaniem dla dietetyków. Układając plany żywieniowe dla swoich podopiecznych, dietetycy powinni się kierować nie tylko teorią (wiedzą zdobytą z książek lub szkoleń), ale także brać pod uwagę to co zgłasza dany pacjent i sprostać wymaganiom jakie stawia specjaliście życie.
Czym jest chemioterapia?
Chemioterapia jest to jedna z metod wykorzystywanych w leczeniu pacjentów z chorobami nowotworowymi. Polega ona na przyjmowaniu przez chorego, leków określanych cytostatykami, jakie niszczą komórki nowotworowe bądź hamują ich namnażanie (np. w przypadku białaczek lub chłoniaków). Często lekarz onkolog, decyduje się na połączenie chemioterapii z innymi metodami. Niekiedy bywa ona tylko uzupełnieniem radioterapii czy leczenia chirurgicznego. Można podawać ją przed zabiegiem chirurgicznym, mając na celu zmniejszenie guza oraz zniszczenie krążących w organizmie komórek nowotworowych. Jednakże chemioterapia może również być stosowana po operacji, w celu zlikwidowania ewentualnych pozostałych ognisk nowotworowych. Leki te podawane są zgodnie ze ściśle określonym schematem, nazywanym: „szyty na miarę”. Każdy pacjent onkologiczny ma indywidualnie ustalane przez lekarza określony cytostatyk, liczbę cykli jego przyjmowania, a także odstępy. W opisywany sposób pacjenta można leczyć zarówno w szpitalu, jak w domu.
Jak żywieniowo przygotować pacjenta do chemioterapii?
Bardzo ważne jest by dietetyk zachował stały kontakt z onkologiem, który zajmuje się pacjentem oraz rodziną/opiekunem/pielęgniarką pomagającą choremu i konsultował z nimi zmiany jakie warto wprowadzić w diecie/opiece nad pacjentem. Przed rozpoczęciem terapii, lekarz powinien dokładnie wyjaśnić pacjentowi na czym ona będzie polegać, jak się do niej odpowiednio przygotować oraz jakie skutki uboczne może za sobą pociągać. Jeżeli lekarz tego nie zrobi, a pacjent ma kontakt z nami dietetykami. Wtedy warto wyedukować odpowiednio pacjenta lub wspomnieć by jeszcze raz porozmawiał na ten temat ze swoim lekarzem prowadzącym. Z pewnością już na kilka dni, a nawet tygodniu przed chemioterapią, warto zalecić pacjentowi zmianę diety na lekkostrawną, a także zadbać o to by wypijał odpowiednie ilości płynów, tak by przed chemioterapią jego organizm był odpowiednio nawodniony, dzięki czemu może łatwiej „przechodzić” leczenie cytostatykami.
Dolegliwości w chemioterapii vs zalecenia dietetyczne - dieta podczas chemioterapii
Cytostatyki mają za zadanie niszczyć komórki nowotworowe i tym samym ratować ludzki życie. Jednak nie można zapomnieć, że wpływają one także na zdrowe komórki chorego, co wiąże się z wystąpieniem skutków ubocznych. Dlaczego? Jest to związane z wpływem ów leków na komórki szybko namnażające się w naszym organizmie, w tym także na komórki np. w cebulkach włosów, błonach śluzowych jamy ustnej i przewodu pokarmowego, paznokci, skóry…
Nieprawidłowe wyniki morfologii krwi obwodowej
W trakcie chemioterapii u pacjenta może dojść do pojawienia się niedokrwistości z niedoboru żelaza. Monitorując stan pacjenta onkologicznego powinniśmy zwracać uwagę nie tylko na jego wygląd, ale także przy każdej wizycie pytać o samopoczucie i czy pojawiły się jakieś nowe dolegliwości, czy coś martwi jego lub osobę sprawującą nad nim opiekę. Jeżeli zaobserwujemy objawy związane z niedokrwistością, warto skonsultować to z lekarzem prowadzącym i podjąć odpowiednie działania. Jednak już wcześniej, jeszcze przed rozpoczęciem chemioterapii powinno się zadbać o to by pacjent był prawidłowo odżywiony, także pod względem stężenia żelaza w jego organizmie. Lekarz zdecyduje o ewentualnej konieczności suplementacji preparatami żelaza, my jako dietetycy powinniśmy skupić się na źródłach tego składnika w diecie, nie zapominając o preferencjach smakowych pacjenta. Często osoby przyjmujące cytostatyki mają metaliczny posmak w ustach, a zjedzenie kawałka mięsa (najlepszej postaci żelaza, dla organizmu ludzkiego), potęgującego to odczucie, może okazać się trudne, wręcz niemożliwe. Wtedy należy zadbać o to by przygotowywane dania były odpowiednio przyprawione (ziołami, przyprawami), estetycznie podane w towarzystwie warzyw bogatych w witaminę C. Nie tylko mięso jest źródłem żelaza, warto zadbać także o inne składniki w diecie bogate w żelazo. Dodatkowo należy zadbać o edukację w zakresie odpowiedniej obróbki technologicznej pokarmu i zwrócenie uwagi chociażby na związki, które zmniejszają wchłanianie żelaza niehemowego w przewodzie pokarmowym, jak np. związki fitynowe.
Ubytki w zębach, owrzodzenia w jamie ustnej
Już przed chemioterapią pacjent powinien skonsultować się ze stomatologiem i zadbać o swoje uzębienie. W trakcie chemioterapii błona śluzowa jamy ustnej ulega zmianie, jest mniej nawilżona, bardziej podatna na infekcje i wystąpienie owrzodzeń. By nie podrażniać wrażliwej błony śluzowej, należy zwrócić uwagę pacjentowi by zrezygnował z wypijania napojów alkoholowych (ale to także ze względu na funkcjonowanie wątroby podczas stosowania cytostatyków i uniknięcia interakcji), palenia tytoniu. Nie należy również układać pacjentowi jadłospisów składających się z dań o ostrym smaku lub bardzo kwaśnym. Podawane pacjentowi potrawy do spożycia, powinny mieć również odpowiednią temperaturę, nie powinny być za gorące, lecz letnie czasem wręcz zimne. Także zęby są bardziej narażone na rozwój próchnicy. Warto zalecić pacjentowi by po każdym posiłku, mył delikatnymi ruchami oraz szczoteczką z delikatnym włosiem zęby. W dodatku dbał by jama ustna była często nawilżona, poprzez regularną podaż, małymi łykami wody, niektórzy lekarze radzą by pacjent ssał kostkę lodu, która nie tylko nawilży jamę ustną ale będzie łagodzić objawy jej podrażnienia.
Biegunki i zaparcia
Pacjent podczas chemioterapii może dodatkowo zmagać się z problemami związanymi z wypróżnianiem. U niektórych osób mogą wystąpić biegunki, a u innych zaparcia. W każdym z tych przypadków także należy podjąć odpowiednie działania dietetyczne, chociażby poprzez regulację ilości i rodzaju błonnika pokarmowego w ich diecie. Jednak nie można zapomnieć o konsultacji z lekarzem, który powinien w niektórych przypadkach zastanowić się nad włączeniem odpowiednich środków farmakologicznych.
Nudności i wymioty
Jeżeli pacjent zgłasza, że występują u niego nudności lub obserwujemy, że często wymiotuje, należy pomyśleć nad zaleceniami dietetycznymi, które pomogą jemu łagodzić odczucie nudności lub hamować odruch wymiotny:
- na 2-3 godziny przed podaniem cytostatków, pacjent powinien wstrzymać się od jedzenia
- gdy występują nudności zaleca się żucie kawałka imbiru
- dieta powinna być lekkostrawna
- podane dania powinny być atrakcyjne i zachęcające do zjedzenia, nie gorące lecz letnie lub schłodzone
- każdy bolus pokarmu powinien być dokładnie przeżuty przed połknięcie
- zaleca się wietrzenie pomieszczeń, w których pacjent spożywa posiłek
- pacjent powinien znajdować się w pozycji siedzącej lub półsiedzącej podczas spożywania posiłku
- należy zadbać o odpowiednie nawodnienie pacjenta, regularną podaż płynów - zimnej wody małymi łykami
- liczba posiłków w trakcie chemioterapii powinna być większa niż 3, pacjent powinien jeść częściej mniejsze porcje pokarmu.
W wielu przypadkach warto skonsultować z lekarzem konieczność włączenia leków przeciwwymiotnych.
Brak apetytu, spadek masy ciała
W trakcie chemioterapii zaleca się kontrole masy ciała pacjenta. Niedożywienie może utrudniać poprawę stanu zdrowia pacjenta oraz potęgować skutki uboczne stosowanych leków. Nie można dopuścić by pacjent tracił na masie ciała, dlatego ważne by dietetyk włączył odpowiednie postępowanie dietetyczne zarówno w trakcie występujących nudności i wymiotów, ale także braku apetytu. W niektórych przypadkach, w walce o to by pacjent nie stracił na masie ciała, należy słuchać uważnie co chce nam przekazać chory i nie włączać do jadłospisu tego czego nie lubi, lecz czasem wręcz „pójść na ustępstwa” i zgodzić się na włączenie do jadłospisu, to na co chory ma ochotę. Nawet gdyby miał to być uznawany przez nas za niezdrowy np. czekoladowy batonik. Jeżeli taki zabieg zapewni nam podtrzymanie motywacji u pacjenta i dostarczenie w „złych dniach” jakie chory miewa, choć odrobiny energii, a zarazem szczęścia, warto się zgodzić. W takim przypadku powinniśmy też pozwolić pacjentowi na swobodę w czasie spożywania posiłków, czyli na podjadanie, między tymi wyznaczonymi w odpowiedniej godzinie w ciągu dnia. W przypadku braku apetytu warto również zastanowić się nad włączenie do diety ziół i przypraw zwiększających apetyt, np. majeranek, oregano, bazylia, cząber. Jeżeli przyczyną braku apetytu jest nieprzyjemny metaliczny posmak w ustach u chorego, można zaproponować mu, przed spożyciem posiłku zjedzenie kawałka zimnego ananasa, poprawi on nie tylko smak w ustach, ale niektórzy pacjenci wspominają, że poprawia się także apetyt. Jeżeli jednak mimo naszych starań masa ciała pacjenta spada, należy zastanowić się nad włączeniem bardziej energetycznych produktów, jak np. odżywki dostępne w aptekach (m.in. nutridrinki) lub zastanowić się wspólnie z lekarzem nam innym sposobem postępowania żywieniowego u chorego.
Piśmiennictwo:
Piasek, Anita, et al. "Substancje pochodzenia roślinnego przeciwdziałające kardiotoksyczności towarzyszącej chemioterapii nowotworów Phytochemicals that counteract the cardiotoxic side effects of cancer chemotherapy." Journal cover 70 (2016).
Dyszkiewicz, Marta, and Honorata Shaw. "Ocena stanu błony śluzowej jamy ustnej u pacjentów leczonych radio− i chemioterapią." Dent. Med. Probl 46.1 (2009): 89-93.
Karakulska-Prystupiuk, Ewa. "Kwas masłowy w hamowaniu biegunek w przebiegu chemioterapii—opis przypadku." Onkologia w Praktyce Klinicznej 7.1 (2011): 40-42.
Kancik, Emilia, et al. "Powikłania po chemioterapii w praktyce lekarza internisty." Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 20.4 (2014).
Nasiłowska-Adamska, Barbara. "Profilaktyka i leczenie zaburzeń przewodu pokarmowego towarzyszących chemioterapii i radioterapii." Gastroenterologia Kliniczna. Postępy i Standardy 4.1 (2012): 17-31.
Nasiłowska-Adamska, Barbara. "Profilaktyka i leczenie zaburzeń przewodu pokarmowego towarzyszących chemioterapii i radioterapii." Hematologia 2.2 (2011): 149-161.
