Blog

Według przyjętej terminologii, zaburzenia pracy przewodu pokarmowego indukowane wysiłkiem fizycznym (ang. exercise-induced gastrointestinal syndrome, EIGS) to szereg złożonych naturalnych procesów fizjologicznych pojawiających się w odpowiedzi na wysiłek fizyczny, których skutkiem jest naruszenie integralności oraz funkcji przewodu pokarmowego. Warto na wstępie zauważyć, że nie przypadkiem w definicji EIGS pojawia się słowo „naturalnych”. Fizjologia przewodu pokarmowego w trakcie wysiłku oraz fizycznego i psychicznego przeciążania organizmu treningami czy zawodami sportowymi zostaje zmieniona i nie mamy na to wpływu. Jednak możemy minimalizować negatywne skutki dotyczące samych problemów żołądkowo-jelitowych, które pojawiają się w trakcie podejmowanej aktywności i które jednocześnie dotyczą dość sporej grupy sportowców.  

Skala problemu 

Problemy żołądkowo-jelitowe dotykają wielu sportowców, jednak szczególnie narażeni są zawodnicy dyscyplin wytrzymałościowych. W zależności od metodologii przeprowadzonych badań i przyjętych kryteriów, aż 30-90% biegaczy długodystansowych doświadcza negatywnych objawów żołądkowo-jelitowych [1], a częstość ich występowania wydaje się być zależna od warunków środowiskowych, dyspozycji w danym dniu, doświadczania samego zawodnika, a także różnic na poziomie genetycznym [2]. Wśród sportowców wyczynowych nawet połowa z zawodników co najmniej raz w swojej karierze doświadczyła dolegliwości żołądkowo – jelitowych, które były tak silne, że wymagały konsultacji lekarskiej. Szacuje się, że 30 – 50% sportowców regularnie doświadcza problemów żołądkowo – jelitowych zarówno w trakcie treningów, jak i zawodów.  
Pomimo, że większość występujących objawów nie jest bezpośrednim zagrożeniem stanu zdrowia (za wyjątkiem zapalenia krwotocznego żołądka lub ostrego niedokrwienia jelit), to jednak znacząco przyczyniają się one do pogorszenia zdolności wysiłkowych, w tym do uniemożliwienia kontynuowania wysiłku oraz negatywnie wpływają na regeneracje oraz na stan zdrowia psychicznego sportowca. Wśród powszechnie występujących objawów możemy wymienić: 

• biegunkę (ang. runner’s diarrhea), 

• wzdęcia i uczucie pełności, 

• skurcze, 

• nudności,  

• wymioty,  

• bóle brzucha (angina brzuszna)  

• krwistą biegunkę (w trakcie lub częściej pojawienie się krwi w kale po zakończonym wysiłku).  

Objawy można podzielić również z uwagi na miejsce ich występowania.  

Górna część przewodu pokarmowego (od żołądka wzwyż): 

• refluks/pieczenie w klatce piersiowej, odbijanie, ból/skurcze żołądka, nudności, wymioty. 

Problemy żołądkowo-jelitowe dotyczące dolnej części przewodu pokarmowego:  

• skurcze jelit/dolnej części brzucha, przelewanie się w jelitach, parcie na stolec, „kolka”, luźne stolce, biegunka, krwawienia jelitowe. 

Problemy ogólnoustrojowe: 

• zawroty głowy, ból głowy, skurcz mięśni, chęć oddania moczu.  

Czynniki inicjujące objawy żołądkowo- jelitowe wywołane wysiłkiem 

Etiopatogeneza problemu jest dość złożona i rzadko można mówić o jednym czynniku prowadzącym do dolegliwości. Najczęściej jest to kaskada występujących po sobie zmian w obrębie przewodu pokarmowego, które są naturalną konsekwencją zmian fizjologii w takcie wysiłku. 
Czynniki te możemy podzielić według następujących kryteriów:  

fizjologiczne: 

• hipoperfuzja trzewi w trakcie wysiłku- zmniejszony przepływ krwi w obrębie narządów trawiennych (spadek do nawet 80%),  

• odwodnienie, 

mechaniczne: 

• wibracje, powtarzające się obijanie narządów wewnętrznych,  

• zwiększone ciśnienia w jamie brzusznej, 

żywieniowe: 

• stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych,  

• zbyt duże spożycia błonnika,  

• produkty bogate w FODMAP,  

• zbyt wysoka podaż węglowodanów, szczególnie w formie roztworów hipertonicznych,  

• brak adaptacji do spożywania pokarmu podczas wysiłku. 

Nasilenie objawów zależy od intensywności i długości wysiłku (im jest cięższy i trwa dłużej tym ryzyko wystąpienia problemów jest większe), od stresu związanego z wysiłkiem (im wyższa ranga zawodów tym obciążenie psychiczne może być wyższe), od poziomu odwodnienia oraz od temperatury powietrza. Dodatkowo przy wysokiej wilgotności powietrza lub braku aklimatyzacji sportowca, kiedy zawody odbywają się w innej strefie klimatycznej prawdopodobieństwo zaburzeń żołądkowo – jelitowych istotnie wzrasta. Zawodnicy, którzy w przeszłości doświadczyli lub regularnie doświadczają problemów żołądkowo – jelitowych w trakcie wysiłku często boją się dostarczać węglowodanów w trakcie podejmowanej aktywności, co paradoksalnie jest kolejnym czynnikiem zwiększającym ryzyko dolegliwości, gdyż zwiększa to hipoperfuzję trzewi.  

Diagnostyka EIGS 

W praktyce dietetyka, kiedy zgłasza się zawodnik lub osoba aktywna doświadczająca problemów żołądkowo- jelitowych w trakcie uprawiania sportu warto przeprowadzić szczegółowy wywiad opierając się na specjalnym kwestionariuszu, w którym zawarte są pytania dotyczące częstości, miejsca występowania (górna, dolna część przewodu pokarmowego, dolegliwości ogólnoustrojowe) i skali nasilenia objawów. Kwestionariusz należy przeprowadzić do maksymalnie 24 godzin po ukończeniu zawodów, a oprócz niego warto zalecić badanej osobie sporządzenie dzienniczka żywieniowego uwzględniającego 2 doby przed zawodami i dobę po nich. Dzięki temu można wziąć pod uwagę wszystkie czynniki, które mogły mieć wpływ na wystąpienie dolegliwości, np. spożycie większej ilości produktów bogatych w FODMAP przed startem lub nieumiejętne ładowanie węglowodanów dostarczające zbyt dużej ilości błonnika. Oprócz tego dietetyk powinien poddać szczegółowej analizie to, co zawodnik jadł (lub nie jadł) w trakcie wysiłku, ile i jakiego rodzaju spożywał płynów, czy stosował jakieś leki przeciwbólowe oraz jak wyglądały warunki atmosferyczne.  
Jeśli dolegliwości są bardzo silne lub pomimo podjętych strategii zapobiegawczych nie ma poprawy, należy udać się do lekarza (gastroenterologa) w celu rozszerzenia diagnostyki.  
Często rozpoznanie EIGS opiera się na podjętej przez lekarza diagnostyce różnicowej. Powinna ona obejmować wykluczenie takich chorób jak:  

• zespół jelita drażliwego,   

• SIBO (przerost bakteryjny jelita cienkiego),  

• choroby zapalne jelit (WZJG, Choroba Leśniowskiego- Crohna),  

• wrzody żołądka lub dwunastnicy (Helicobater pylori), 

• celiakia.  

W tym celu przydatne mogą się okazać następujące badania:  

• wodorowo-metanowy test oddechowy (nietolerancja cukrów, SIBO),  

• oznaczenie kalprotektyny w kale (marker zapalenia błony śluzowej), 

• badania obrazowe – gastroskopia i kolonoskopia.  

Aczkolwiek sposób prowadzonej diagnostyki należy do lekarza specjalisty i nie należy jej prowadzić na własną rękę.  

Strategie zapobiegawcze, czyli co robić, aby uchronić się przed wystąpieniem przykrych dolegliwości?  

Utrzymanie odpowiedniego poziomu nawodnienia 

Odwodnienie jest silnym czynnikiem nasilającym zaburzenia żołądkowo-jelitowe związane z wysiłkiem fizycznym. Wykazano, że ostra utrata masy ciała o 2,7% w wyniku przebywania w saunie przed ćwiczeniami na rowerze (70% VO2 max) zaburza opróżnianie żołądka i zwiększa objawy żołądkowo-jelitowe, w tym nudności, w porównaniu z rozpoczęciem ćwiczeń w stanie odpowiedniego nawodnienia.  Utrzymanie nawodnienia podczas zawodów w ultramaratonach może być ważnym czynnikiem osłabiającym endotoksemię i cytokinemię wywołaną wysiłkiem fizycznym. Jednak należy uważać również na przewodnienie, ponieważ hiponatremia wywołana spożywaniem dużej ilości roztworu hipotonicznych ubogich w sód także może objawiać się zaburzeniami pracy przewodu pokarmowego (zwłaszcza wymioty i nudności). 

Spożycie węglowodanów podczas wysiłku 

Regularne spożywanie węglowodanów podczas ćwiczeń jest strategią ochronną przed zaburzeniami żołądkowo-jelitowymi wywołanymi wysiłkiem fizycznym. Dostarczenie węglowodanów podczas wysiłku osłabia hemoperfuzję trzewi. W jednym z badań przy spożyciu 15 g węglowodanów przed wysiłkiem i co 20 minut podczas biegania (60% VO2 max) w 35 ° C w porównaniu z sama wodą zaobserwowano: zniesienie uszkodzeń w komórkach nabłonka jelit, zmniejszoną przepuszczalność jelit oraz zmniejszenie przenikania endotoksyn i obniżenie poziomu cytokin [3]. 

Dieta low FODMAP 

Fermentujące oligo-, di-, monosacharydy i poliole występujące naturalnie w żywności, są dla niektórych osób bardzo problematycznym źródłem węglowodanów. Ich słabe przyswajane w przewodzie pokarmowym może prowadzić do zwiększenia zawartości płynów w świetle jelita, a ich niestrawione resztki mogą ulegać fermentacji w jelicie grubym, co skutkuje wystąpieniem dolegliwości.  
Co ważne, nie trzeba mieć SIBO czy zespołu jelita drażliwego, aby doświadczyć problemów związanych ze spożyciem pokarmów bogatych w FODMAP w trakcie zawodów. Prawdopodobnie duży stres związany z zawodami wpływa negatywnie na procesy trawienne więc skuteczną interwencją u niektórych sportowców wydaje się być zastosowanie diety lekkostrawnej ubogiej w cukry fermentujące już na kilka dni przed zawodami.  

Trening jelita  

Jest to kolejna strategia, która znacząco przyczynia się do poprawy komfortu żołądkowo – jelitowego zawodnika, a jej umiejętne wprowadzenie pozytywnie przyczynia się do zmniejszenia występowania zaburzeń EIGS. Warto wiedzieć (parafrazując słowa prof. Askera Jeukendrupa, że jelito jest bardzo elastycznym i dobrze adaptującym się organem, więc można je wytrenować tak jak mięśnie.  

Dostarczenie odpowiednich ilości płynów i węglowodanów pozwala na utrzymanie optymalnej pozycji sportowej i według dostępnej literatury, wpływa na poprawę uzyskiwanych wyników. Dla wielu zawodników wysokie dawki spożywanych węglowodanów bywają problematyczne (abstrahując od kwestii logistycznych) głównie z powodu braku wymaganego przygotowania przewodu pokarmowego. Celami treningu przewodu pokarmowego (jelita) są: 

• poprawa komfortu trawiennego przy spożywaniu większych ilości pokarmu – zwiększenie elastyczności ścian żołądka i zmniejszenie odczuwania uczucia pełności, 

• zmniejszenie dolegliwości żołądkowo – jelitowych w trakcie wysiłku,  

• przyśpieszenie tempa opróżniania żołądka, które maleje podczas zwiększania intensywności wysiłku, postępującego odwodnienia, hipertermii i dostarczaniu roztworów hipertonicznych, 

• wzrost liczby i aktywności transporterów glukozy zależnych od sodu (SGLT) – poprawa wchłaniania i wykorzystania węglowodanów na potrzeby energetyczne. 

Sportowcy, którzy nie są przyzwyczajeni do spożywania płynów oraz żywności podczas ćwiczeń są dwukrotnie bardziej narażeni na ryzyko wystąpienia problemów żołądkowo-jelitowych w porównaniu do zawodników, którzy praktykują taki zwyczaj w okresie treningowym.  
Istnieje kilka metod treningu jelita:  

• wykonywanie treningów po spożyciu dużych ilości płynów, 

• wykonywanie treningów natychmiast po spożyciu posiłku, 

• spożywanie dużych ilości węglowodanów podczas treningów, 

• realizacja specyficznych startowych strategii żywieniowych podczas treningu (należy pamiętać, że przeciwwskazane jest eksperymentowanie bezpośrednio przed zawodami lub, co gorsza, już w trakcie ich trwania), 

• zwiększanie udziału węglowodanów w diecie (70% wartości energetycznej diety) przez minimum 2 tygodnie. 

Za najbardziej praktyczne i mało inwazyjne metody uznaje się zwiększenie ogólnej ilości węglowodanów w diecie oraz realizowanie strategii żywieniowej polegającej na dostarczaniu węglowodanów w trakcie wysiłku podczas treningów o zbliżonej specyfice i intensywności do tego, z czym można spotkać si na zawodach.  
Trening przewodu pokarmowego powinien być stosowany przynajmniej 1 raz w tygodniu przez okres minimum 5-10 tygodni [4]. 

Podsumowując zaburzenia żołądkowo jelitowe indukowane wysiłkiem fizycznym to bardzo częsty problem, z którym borykają się sportowcy dyscyplin wytrzymałościowych. Sam trening w sposób naturalny w pewnym stopniu zaburza integralność przewodu pokarmowego i zwiększa ryzyko zaburzeń wchłaniania. Główne czynniki, które za tym stoją dotyczą hipoperfuzji w obrębie jelit, a czynniki żywieniowe (odwodnienie, niedostateczna podaż węglowodanów) i środowiskowe (stres, warunki atmosferyczne) pogłębiają ten problem. Jeżeli dolegliwości są silne i wprowadzenie modyfikacji żywieniowych nie przynosi znaczącej poprawy należy rozszerzyć diagnostykę i wykluczyć inne możliwe przyczyny takie jak choroby zapalne jelit czy SIBO. Trening jelita jest strategią dodatkową, która bardzo często przynosi dużą poprawę, ale należy wprowadzać ją stopniowo i nie eksperymentować z jej założeniami w trakcie zawodów czy bezpośrednio przed ważnymi wydarzeniami sportowymi.  

 

 

Piśmiennictwo  

1. de Oliveira EP, Burini RC, Jeukendrup A. Gastrointestinal complaints during exercise: prevalence, etiology, and nutritional recommendations. Sports Med. 2014;44: S79–S85 

2. Pfeiffer B et. al. Nutritional intake and gastrointestinal problems during competitive endurance events. Send to Med Sci Sports Exerc. 2012 Feb;44(2):344-51. 

3. Rhiannon M.J. Snipe, Anthony Khoo, Cecilia M. Kitic, Peter R. Gibson, and Ricardo J.S. Costa. Carbohydrate and protein intake during exertional heat stress ameliorates intestinal epithelial injury and small intestine permeability. Applied Physiology, Nutrition, and Metabolism. 42(12): 1283-1292 

4. Asker E. Jeukendrup. Training the Gut for Athletes. Sports Med. 2017; 47(Suppl 1): 101–110. 

5. Costa, RJS, Snipe, RMJ, Kitic, CM, Gibson, PR. Systematic review: exercise-induced gastrointestinal syndrome—implications for health and intestinal disease. Aliment Pharmacol Ther. 2017; 46: 246– 265.