Osteoporoza - czy tylko wapń ? Na co zwrócić uwagę w diecie pacjenta.
Cicha epidemia w Polsce, takim mianem określa się osteoporozę, która staj się coraz większym problemem zdrowotnym, społecznym i ekonomicznym. Osteoporoza jest to chorób szkieletu, charakteryzująca się upośledzoną wytrzymałością kości, co powoduje zwiększone ryzyko złamania, które występuje częściej u kobiet, a ryzyko jej rozwoju wzrasta po menopauzie. Dlatego też ważna jest zarówno profilaktyka u osób młodszych, jak i wsparcie dietetyczne właśnie kobiet w okresie około i po menopauzalnym. Udział predyspozycji do występowania utraty gęstości kości odziedziczony po rodzicach jest znaczący i stanowi od 50 do 85%. Jednak na ryzyko występowania osteoporozy wpływa wiele czynników. Powodują one, że szczytowa masa kostna nie osiąga optymalnej wartości do 35. roku życia lub ubytek masy kostnej, postępujący z wiekiem, jest zbyt duży.
Do czynników niezależnych zaliczyć można:
uwarunkowania genetyczne,
wiek,
płeć żeńska,
niedobór hormonów płciowych o różnej etiologii.
Do czynników, na które można wpłynąć zalicza się:
niską aktywność fizyczną,
spożywanie alkoholu,
nadmiar kofeiny,
palenie papierosów,
zbyt małe spożycie witaminy D i niedostateczna ekspozycja na promienie słoneczne,
zbyt małe spożycie wapnia,
zbyt niskie lub zbyt wysokie spożycie białka,
zaburzony bilans kwasowo- zasadowy pokarmów,
nieodpowiedni poziom witamin i pierwiastków śladowych,
niskie spożycie fitoestrogenów roślinnych,
zbyt wysoka podaż sodu (sól kuchenna) i fosforu,
zbyt niska konsumpcja warzyw i owoców (fitozwiązków),
rodzaj spożywanej wody,
suplementacja witamin i składników mineralnych,
stosowanie hormonalnej terapii zastępczej.
Wyróżnia się również czynniki częściowo możliwe do wyeliminowania:
wczesna menopauza,
szczupła budowa ciała i niska masa ciała,
występowanie chorób współistniejących,
przewlekłe stosowanie niektórych leków.
Dietetyk oprócz wprowadzenia podstawowych zasad zdrowego żywienia powinien zwrócić uwagę na konkretny dobór poszczególnych produktów spożywczych będących źródłem składników mających wpływ na gęstość mineralną kości, suplementację oraz aktywność fizyczną pacjenta w zależności od jego stanu zdrowia.
Witamina D, wapń, białko
Zgodnie z konsensusem Zespołu Ekspertów dla Europy Środkowej w 2013 roku, suplemnetacja witaminą D rekomendowana jest dla całej populacji polskiej we wszystkich grupach wiekowych. Wysokość suplementacji dla osób dorosłych wynosi 800-2000IU/dobę (20-50mcg/dobę) w miesiącach wrzesień-kwiecień. Osoby z otyłością natomiast powinny otrzymywać suplementację w dawce 1600-4000IU/dobę (40-100mcg/dobę) w zależności od stopnia otyłości. Wytyczne te stanowią kluczowy element strategii zapobiegania utraty masy kostnej, zwłaszcza w kontekście powszechnego niedoboru. Suplementacja witaminy D powoduje wzrost jelitowego wchłaniania wapnia, sekrecję kalcytoniny, spadek proliferacji komórek przytarczyc, syntezę i aktywność PTH. Suplementacja witaminą D bez odpowiedniej podaży wapnia nie wpływa na BMD (gęstość mineralną). Najlepszym źródłem wapnia w diecie są mleko i jego przetwory, a zwłaszcza sery podpuszczkowe. Istnieją jednak badania prowadzone w wielu krajach wykazujące, że wyższe spożycie mleka koreluje z większą częstotliwością złamań szyjki kości udowej. Wykazano, iż kobiety, które spożywają najwięcej wapnia z nabiału, najczęściej chorują na osteoporozę. Wysokie spożycie produktów roślinnych zapobiega wydalaniu wapnia i utracie gęstości mineralnej kości. Do roślinnych źródeł wapnia zalicza się suszone figi i morele, rośliny strączkowe, a zwłaszcza soję i jej przetwory, migdały, orzechy laskowe i pistacje, sezam, mak, amarantus, algi morskie, jarmuż, szpinak, rzeżuchę, botwinę, brokuły, liście pietruszki. Spożycie roślin strączkowych minimum raz dziennie wpływa na mniejsze ryzyko złamań szyjki kości biodrowej o 64% w porównaniu z osobami jedzącymi rzadziej niż raz w tygodniu. Dobrym źródłem wapnia w diecie człowieka jest również woda mineralna o wysokiej zawartości tego składnika mineralnego- >150 mg/L. Wielu autorów sugeruje, iż duża zawartość białka w diecie wzmaga utratę wapnia z organizmu poprzez jego wzmożone wydalanie. Jednakże dotyczy to zwłaszcza białka pochodzenia zwierzęcego. Wzrost spożycia wapnia z produktów zwierzęcych bogatych w białko o 1g powoduje utratę wapnia w ilości 1 mg z moczem. Natomiast podwojenie ilości spożywanego białka zwłaszcza pochodzenia zwierzęcego powoduje o 50% zwiększone wydalanie Ca z moczem. Pokarmy wysokobiałkowe nie zawsze
dostarczają dużej ilości wapnia (mięso, ryby, jaja). Spożycie białka powyżej 2 g/kg/d wiąże się ze spożyciem wapnia poniżej 600mg/d. Mimo, iż badania dotyczące wpływu rodzaju białka na gęstość mineralną kości są niejednoznaczne, ważne jest aby 50 % spożywanego białka dziennie pochodziła ze źródeł roślinnych takich jak np. suche nasiona roślin strączkowych, orzechy, pestki oraz zielone warzywa liściaste. Zalecenia dotyczące ilości spożywanego białka wciąż się zmieniają. Nie jest łatwo zbilansować tradycyjną dietę aby pokryć zapotrzebowanie na wapń z produktów mlecznych, a nie przekroczyć 15-16% wartości energetycznej z białka szczególnie w przypadku diet redukcyjnych. Dla zapewnienia dobrej mineralizacji tkanki kostnej najlepsza podaż białka to 0,9-1,0 g/kg mc. dlatego też podczas bilansowania jadłospisów warto postawić również na roślinne źródła wapnia. Minimalna podaż wapnia to 700 mg/dobę pod warunkiem wysokiego spożycia warzyw i owoców o działaniu alkalicznym.
Warzywa, owoce, fitoestrogeny
Dieta na bazie produktów pochodzenia roślinnego wpływa na poprawę stężenia minerałów w masie kostnej i obniża ryzyko złamań. Spożycie warzyw i owoców ma korzystny wpływ na gęstość mineralną kości. Każde dodatkowe 100 g tych produktów zwiększało BMD o 0,0062 g/cm2 w całym szkielecie, 0,0098 g/cm2 odcinka lędźwiowego kręgosłupa oraz 0,0060 g/cm2 szyjki kości udowej. Fitoestrogeny roślinne, a szczególnie izoflawon- genistyna ma działanie podobne do estrogenów kobiecych przez co przeciwdziała resorpcji tkanki kostnej. Najlepszym źródłem izoflawonów są przede wszystkim suche nasiona roślin strączkowych ze szczególnym uwzględnieniem soi owłosionej (Glycine max, Soja hispida L.) i jej przetwory. Analizy chemiczne związków zawartych w ziarnach soi wykazały obecność dwóch podstawowych izoflawonów: genisteiny i daidzeiny. Dobrym źródłem tych związków są również nasiona lnu (379,4 mg), pieczywo pełnoziarniste (4,8 mg) oraz nasiona sezamu (8 mg). Mąka sojowa i białko sojowe zawierają zwykle nieaktywne glikozydy izoflawonów, natomiast już w fermentowanych przetworach obecne są izoflawony w formie wolnej- aglikony.
Kofeina
Spożycie powyżej 300 mg kofeiny dziennie przyśpiesza utratę masy kostnej zwłaszcza w zakresie kręgosłupa lędźwiowego i kości udowej u kobiet w starszym wieku. Dzienne spożycie minimum 330 mg kofeiny - co odpowiada 4 filiżankom kawy - wiąże się ze wzrostem ryzyka złamań kości u kobiet zwłaszcza przy podaży z dietą poniżej 700 mg wapnia.
Inne witaminy i składniki mineralne
Istnieje potencjalnie wiele witamin i składników mineralnych wpływających na metabolizm kostny- fosfor, magnez, potas, sód, witamina A oraz witamina C. Do innych prawdopodobnie istotnych witamin składników mineralnych w profilaktyce i leczeniu zaburzeń gęstości mineralnej kości, zalicza się również bor, cynk, krzem, magnez, miedź, fluor oraz mangan.
Aktywność fizyczna
Korzystny wpływ aktywności fizycznej dotyczy przede wszystkim kości bioder oraz kręgosłupa. Jedynie ćwiczenia związane z obciążeniem mechanicznym stymulują ostogenezę. Wykazano, iż najlepsze efekty przynosi taki rodzaj aktywności, w którym ciało człowieka przeciwstawia się przyciąganiu ziemskiemu, przykładowo: wchodzenie po schodach, marsze, bieganie, tenis, piłka nożna, siatkówka, koszykówka, sztuki walki oraz taniec. Ważna jest jednak intensywność ćwiczeń oraz w jakim stopniu zwiększają poziom codziennej, zwyczajowej aktywności. Nasz organizm to biochemiczna machina i na stan jego narządów, mięśni czy szkieletu wpływa prawidłowy sposób żywienia i wzajemna korelacja poszczególnych składników, bo nic nie działa w pojedynkę. Dlatego też osoby z ryzykiem występowania utraty gęstości mineralnej kości oraz chorzy z osteoporozą powinni być objęci opieką dietetyczną, gdzie otrzymają wskazówki nie tylko dotyczące roli wapnia w ich diecie.
