Endocrine Disruptors – czym są i jakie ryzyko stanowią dla zdrowia?

W dzisiejszych czasach na półkach sklepowych obserwujemy szeroki asortyment żywności – uprawianej konwencjonalnie, jak i ekologicznej, tej funkcjonalnej o udokumentowanym korzystnym wpływie na zdrowie, ale i przetworzonej czy modyfikowanej genetycznie. Czy wygoda i idealny wygląd produktów idzie w parze ze zdrowiem? Coraz więcej tego typu pytań pada również w gabinecie dietetyka w kontekście zaburzeń endokrynnych, powodowanych wszechobecnie występującymi, nie tylko w żywności, substancjami chemicznymi jakimi są endocrine disruptors.

 

Co określamy mianem Endocrine Disruptors?

Poprzez EDs (endocrine disruptors) określamy grupę związków chemicznych, które mogą ingerować w pracę układu hormonalnego organizmu, poprzez wpływ na poszczególne gruczoły endokrynne, a przez to na produkowane przez nie hormony. Zmieniają one funkcje hormonów regulujących przemiany fizjologiczne, co może powodować odwracalne bądź nieodwracalne niekorzystne skutki biologiczne -  rozwojowe, reprodukcyjne, neurologiczne oraz odpornościowe, zarówno u pojedynczych osobników, jak i w całych populacjach.

Powszechnie przyjęta definicja substancji zaburzających funkcjonowanie układu hormonalnego opublikowana została w raporcie Międzynarodowego Programu Bezpieczeństwa Chemicznego (2002). Wg niej „Endocrine disruptor (ED) to jakakolwiek egzogenna substancja lub mieszanina substancji, która zmienia funkcję lub funkcje układu endokrynnego, w następstwie czego powoduje skutki zdrowotne w nieuszkodzonym organizmie, lub w jego potomstwie, lub populacjach. Dla substancji charakteryzujących się takimi swoistymi właściwościami proponuje się w języku polskim nazwę „zaburzacz hormonalny” lub „zaburzacz endokrynny”.

Organizacje międzynarodowe (m.in. WHO, FAO czy UNEP) obawiają się skutków spożycia substancji zaburzających funkcjonowanie układu hormonalnego, które wywołane są:

- występowaniem szkodliwych efektów związanych z zaburzeniami hormonalnymi u dziko żyjących zwierząt lądowych i wodnych,

- wzrostem zapadalności ludzi na choroby, w których etiologii zaburzenia układu dokrewnego mogą odgrywać wiodącą rolę,

- obserwacjami zaburzeń hormonalnych u zwierząt doświadczalnych, które narażone były na substancje występujące w środowisku.

Substancje chemiczne powodujące EDs

Do najbardziej znanych substancji (zarówno naturalnych, jak i sztucznych), które spowodowały lub są podejrzane o spowodowanie zaburzeń hormonalnych u dziko żyjących zwierząt, należą substancje chemiczne z grupy polichlorowanych bifenyli - PCB, DDE, DDT (bezbarwny, bezwonny insektycyd, nierozpuszczalny w wodzie), polichlorowane naftaleny (PCN) oraz niektóre pestycydy, dioksyny i plastyfikatory (dodatki do farb, lakierów, cementów wydłużający okres jego przydatności) tj. Bisfenol A (BPA).

 

Skąd pochodzą i gdzie występują?

Związane z zaburzeniami endokrynnymi substancje chemiczne (EDC) i potencjalne EDC są głównie wytwarzane przez człowieka. Ich wszechobecne zastosowanie sprawia, że wykorzystywane są do produkcji produktów codziennego użytku – począwszy od plastikowych butelek, metalowych pojemników na żywność, poprzez detergenty, pestycydy i materiały ognioodporne, a skończywszy na dodatkach do żywności, zabawkach czy kosmetykach.

Narażenie ludzi na EDC następuje poprzez spożycie pokarmów, wody, wdychanie gazów, kurzu i innych cząstek w powietrzu oraz przez skórę. Już po II wojnie światowej zaczęto stosować pestycydy i inne syntetyczne związki chemiczne przyczyniające się do trwałego zanieczyszczania środowiska. Część z nich pozostaje przez lata w przyrodzie, nie ulegając biodegradacji, część zaś akumuluje się w pożywieniu m.in. w mięsie czy rybach. Kobiety w ciąży mogą przekazywać EDC dziecku przez łożysko oraz z mlekiem w okresie laktacji. Wraz z dziećmi stanowią grupę najbardziej narażoną na ryzyko, którego efekt może być widoczne dopiero w późniejszym etapie życia.

 

Jakie skutki mogą powodować Endocrine Disruptors?

W badaniach naukowych wykazano, że substancje te powodowały w wybranych grupach zwierząt:

- zaburzenia immunologiczne oraz rozrodu u fok bałtyckich, prowadząc do ogólnego zmniejszenia populacji;

- znaczne zmniejszenie grubości ścianek jaj i zaburzenia rozwoju gonad u ptaków drapieżnych odżywiających się zwierzętami zanieczyszczonymi tymi substancjami;

- zaburzenia rozwoju embrionalnego u ptaków odżywiających się rybami skażonymi chemikaliami.

Póki co nie ustalono zależności między dawką substancji chemicznej a odpowiedzią organizmu ludzkiego. Badania doświadczalne na zwierzętach hodowlanych nie dają wystarczających wyników, natomiast bazując na obserwacji dziko żyjących zwierząt, dowody wskazujące na związek pomiędzy wysokim narażeniem, a skutkami biologicznymi nie są istotne statystycznie.

NIEHS (National Institute of Environmental Health Sciences) wspiera badania, prowadzone w celu ustalenia czy narażenie na działanie EDs może powodować negatywne skutki zdrowotne wśród ludzi – głównie wpływać na obniżenie płodności, zwiększenie częstotliwości występowania endometriozy oraz wybranych nowotworów.

Występujące w określonych populacjach zmiany zdrowotne o nieznanej etiologii, często łączone są ze środowiskowym narażeniem ludzi na chemikalia. Wg. badań naukowych, to właśnie zaburzenia endokrynne mogą stanowić najwyższe ryzyko występowania nieprawidłowości (podczas tworzenia organów i układu nerwowego) w rozwoju prenatalnym oraz wczesnym pourodzeniowym dziecka.

Mówi się, że najbardziej dotkliwe chroniczne działanie pestycydów może zakłócać działanie funkcji układu endokrynologicznego. Zaobserwowane podczas wczesnego rozwoju cyklu życia, mogą prowadzić do głębokich i długotrwałych negatywnych skutków zdrowotnych zarówno u ludzi, jak i zwierząt. Mogą zarówno zaburzać proste czynności fizjologiczne, jak i oddziaływać u osób narażonych na mechanizmy regulujące transkrypcję DNA. Nadmierne efekty epigenotoksyczne mogą być stabilnie przenoszone na potomstwo, natomiast bez dalszego narażania na ten pestycyd czy zmiany początkowej sekwencji DNA.

Postawiono wiele hipotez, natomiast problem tkwi w ich potwierdzeniu – braku rzetelnych badań. Brak wiarygodności przeprowadzonych badań wśród ludzi oraz konkretnych danych odnośnie wielkości ekspozycji na substancje mogące powodować zaburzenia endokrynne i ich długofalowe efekty. Całość kształtuje niejasną sytuację, wzbudzającą mimo wszystko coraz to większe obawy.

 

Wpływ na organizm człowieka

Wg WHO przeprowadzone badania dotyczące głównie niepłodności mężczyzn, nie dostarczyły wystarczających dowodów na potwierdzenie stawianych hipotez. Podobnie nie potwierdzono w badaniach klinicznych i epidemiologicznych teorii o wiodącej roli zaburzeń równowagi hormonalnej, które można by powiązać ze środowiskowym narażeniem na chemikalia - endometriozy, przedwczesnego dojrzewania płciowego, zaburzeń neurologicznych i immunologicznych, nowotworów piersi, błony śluzowej macicy, gruczołu krokowego i tarczycy u ludzi. Jednakże nie należy odrzucać tych hipotez mimo braku istotności statystycznej obecnych wyników badań. Póki co nie można  w pełni wykluczyć możliwości występowania zaburzeń regulacji hormonalnej, zwłaszcza układu rozrodczego dorosłych i procesu rozwoju dzieci, pod wpływem środowiskowej ekspozycji na substancje egzogenne.

 

Zaburzenia endokrynne powodowane pestycydami - EDP

W jednej z najnowszych publikacji (2016) przeanalizowano literaturę pod kątem ryzyka związanego z zaburzeniami endokrynogennymi powodowanymi pestycydami (EDP - Endocrine-Disrupting Pesticides). Wykazano, że niektóre EDP wywołują efekty związane z zaburzeniami endokrynnymi w dawkach znacznie poniżej bezpiecznego, dopuszczalnego dziennego spożycia (ADI). Zaniepokojeni konsumenci obawiają się oraz przestają ufać obecnym progom bezpieczeństwa wyznaczonym dla pestycydów, narażenia ludzi oraz zanieczyszczenia środowiska. Ze względu na brak wyników badań długoterminowego oddziaływania pestycydów na organizm ludzki i prawdopodobieństwo wystąpienia transgeneracyjnej epigenotoksyczności, wskazane jest zachowanie ostrożności.

Wybierając żywność kierujmy się zasadą sezonowości oraz regionalności. Kupując produkty pochodzące z upraw na terenie naszego regionu i kraju od zaufanych dostawców, wspieramy polskich producentów, dostarczamy organizmowi odpowiedni bukiet wartości odżywczych uzupełniający zapotrzebowanie np. danej pory roku oraz unikamy zbędnego transportu produktów. To właśnie produkty egzotyczne sprowadzane z innych kontynentów zabezpieczane są dużą ilością substancji, umożliwiających przedłużenie terminu ważności. Unikajmy kupowania żywności pakowanej w jednostkowe opakowania plastikowe oraz puszkowane. Jeśli mamy taką możliwość sięgajmy po te same produkty w szklanych butelkach czy słoikach. Pamiętajmy również, że żywność, która nie została poddana żadnej obróbce termicznej np. ziemniaki w skórce, mają dużo więcej witamin i składników mineralnych niż gotowe z nich kopytka bądź puree w plastikowym opakowaniu z długim terminem przydatności. Będąc świadomym konsumentem, czytającym dokładnie etykiety i dokonującym prawidłowych wyborów żywieniowych ograniczamy ilość negatywnych substancji znajdujących się w żywności, a tym samym dbamy jak najlepiej o zdrowie nasze i najbliższych.

 

Bibliografia

1. International Programme on Chemical Safety. Global assessment of the state-of-the-science of endocrine disruptors.  WHO/PCS/EDC/02.2. World Health Organization, 2002.  
   Link: www.who.int/ipcs/publications/new_issues/endocrine_disruptors/en/print.html
2. Łebkowska M., Załęska-Radzieiłł M.: Endocrine disruptors - ecotoxicological assays. Archiwum Ochrony Środowiska 2007, 33, 3: 81-88.
3. WHO Report: State of the science of endocrine disrupting chemicals - An 2012 assessment of the state of the science of endocrine disruptors prepared by a group of experts for the United Nations Environment Programme (UNEP) and WHO.
   Link: http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/78102/1/WHO_HSE_PHE_IHE_2013.1_eng.pdf?ua=1
4. Yehia A Ibrahim: Epigenotoxicity of Endocrine-Disrupting Chemicals Makes Inroads to a Paradigm Shift in the Risk Assessment of Pesticides. Advances in Clinical Toxicology 2016, 1, 1: 1-20.