Blog

Odżywianie matki w okresie ciąży ma podwójne znaczenie. Po pierwsze, sposób odżywiania i jakość diety wpływają bezpośrednio na matkę - jej stan odżywienia, samopoczucie i zdrowie. Po drugie, dieta matki wpływa na warunki dla rozwijającego się w macicy dziecka, nie tylko zapewniając odpowiednie wzrastanie, ale też wpływając na programowanie jego przyszłego zdrowia.

W organizmie kobiety ciężarnej następuje szereg regulowanych hormonalnie zmian, których celem jest maksymalizacja wykorzystania składników odżywczych z pokarmów i mobilizacja zapasów z organizmu matki. Celem jest właściwe odżywienie rozwijającego się dziecka, podtrzymanie prawidłowych funkcji łożyska, a także zapewnienie matce odpowiedniego odżywienia^1,10.

Programowanie żywieniowe

Teoria tzw. programowania żywieniowego (programowania wewnątrzmacicznego) została opisana po raz pierwszy w latach ’80 XX wieku przez Davida Barkera. Zaobserwował on, że dzieci matek, które w okresie ciąży cierpiały na niedobory żywieniowe, rodzą się mniejsze, a ryzyko wystąpienia u nich chorób układu krążenia jest wyższe niż w przypadku dzieci urodzonych przez matki z właściwą dietą. Teoria nazwana została „oszczędnym fenotypem”. Wpływ sposobu odżywienia i poszczególnych składników diety na rozwój w okresie płodowym i przyszłym zdrowiu człowieka jest obiektem badań do dzisiaj. Na podstawie dostępnej wiedzy wiadomo, że warunki wzrastania płodowego mogą prowadzić do programowania osi hormonalnych dziecka i wpływają na całą resztę życia. Dotyczy to w szczególności wpływu na ryzyko wystąpienia chorób zwanych cywilizacyjnymi, np. nadciśnienia tętniczego, insulinooporności, cukrzycy typu II, dyslipidemii, a nawet udaru mózgu^2,4,6,7.

Istnieją też dowody na wpływ diety matki na ryzyko przedwczesnego porodu, wystąpienie chorób alergicznych u dziecka, czy anemii z niedoboru żelaza^7,9.

Zapotrzebowanie kaloryczne

W okresie ciąży wzrasta zapotrzebowanie kaloryczne matki, zwykle w trakcie drugiego i trzeciego trymestru. Wzrost zapotrzebowania jest zależny od masy ciała i wskaźnika BMI przed ciążą, aktywności fizycznej i wieku. Dla kobiet o prawidłowej masie ciała przed ciążą zaleca się zwykle zwiększenie kaloryczności diety o 300-400 kcal w drugim trymestrze i około 450-500 kcal w trzecim. Matki, które przed ciążą miały nadmierną masę ciała mogą potrzebować mniejszego zwiększenia kaloryczności diety niż kobiety o prawidłowej masie ciała, analogicznie matki z niedowagą będą potrzebować większej podaży kalorii. Większe zapotrzebowanie należy uwzględnić również w sytuacji ciąży mnogiej^1,5,10.

Według wytycznych WHO¹² całkowity przyrost masy ciała w ciąży powinien wynosić około 11kg. Rasmussen i wsp.⁸ mówią o przyrostach masy ciała: 12,5 do 18kg dla kobiet z niedowagą (BMI <18), 11,5 – 16kg dla kobiet z prawidłową masą ciała (BMI 18,5 – 24,9) i od 5 do 11,5kg dla kobiet z nadwagą i otyłością (BMI > 25). Dla kobiet w ciąży bliźniaczej wzrost masy ciała może wynosić od 16 do 20,5kg.

Zapotrzebowanie na makroskładniki, witaminy i składniki mineralne

Ciąża wiąże się ze zwiększonym zapotrzebowaniem na białko, którego znaczenie jest szczególnie duże w drugiej połowie ciąży, kiedy następuje intensywny przyrost tkanek dziecka oraz przyrost masy ciała matki. Zalecana ilość białka w diecie kobiety ciężarnej to 1,1-1,2 g/kg masy ciała/dzień. Białko może pochodzić zarówno z produktów roślinnych, jak i zwierzęcych, przy czym w diecie konwencjonalnej zaleca się aby około 60% białka pochodziło z produktów zwierzęcych. Kobiety na diecie roślinnej powinny mieć zapewnioną większą podaż białka, ze względu na jego mniejszą przyswajalność ze źródeł roślinnych^1,5,10.

Zapotrzebowanie na węglowodany i tłuszcze rośnie proporcjonalnie do zwiększonej kaloryczności diety^1,5,10. Zgodnie z zasadami zdrowego odżywiania źródłami węglowodanów powinny być: warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe, a tylko w ograniczonym stopniu dodane do posiłków i produktów cukry proste. Tłuszcze najlepiej dostarczać z produktów roślinnych: olejów roślinnych, nasion, orzechów; a także ryb. Szczególnie polecane jest regularne spożywanie tłustych ryb morskich, bogatych w wielonienasycone kwasy tłuszczowe EPA i DHA, które wspierają rozwój układu nerwowego i wzroku dziecka, działają przeciwzapalnie, wspierają działanie układu odpornościowego i sercowo-naczyniowego, oraz zmniejszają ryzyko chorób dietozależnych. DHA zmniejsza też ryzyko przedwczesnego porodu^1,9.

Składniki mineralne i witaminy

Większa kaloryczność diety pozwala na zaspokojenie zwiększonego zapotrzebowania na większość składników mineralnych i witamin, przy założeniu stosowania zróżnicowanej i zdrowej diety¹. Ważne jest urozmaicenie diety i wybór niskoprzetworzonych produktów z różnych grup: owoców, warzyw, produktów zbożowych (w tym przede wszystkim pełnoziarnistych), chudego mięsa, ryb, naturalnych produktów nabiałowych, jaj, nasion roślin strączkowych i dobrej jakości tłuszczów. Dodatkowo, podobnie jak w zaleceniach dla pozostałych grup populacyjnych, należy unikać nadmiaru soli i cukru, tłuszczów nasyconych i tłuszczów typu trans, oraz cukrów dodanych. Ograniczyć ilość cukrów prostych w diecie, dbać o odpowiednią ilość błonnika i opierać dietę na niskoprzetworzonych produktach spożywczych^5,10. 

Składniki mineralne i witaminy, na które należy zwrócić szczególną uwagę w diecie to: witaminy z grupy B, witamina D, DHA, kwas foliowy, wapń, żelazo, jod i magnez oraz karotenoidy. Są to składniki, które mają szczególny wpływ na rozwój dziecka i prawidłowe funkcjonowanie organizmu matki w czasie ciąży, oraz na które zwiększa się zapotrzebowanie w tym czasie ^1,3,5.

Suplementacja w ciąży

Zgodnie z aktualną wiedzą zalecana jest suplementacja wybranych składników mineralnych i witamin. Wynika to z trudności praktycznych w dostarczeniu z dietą kluczowych w trakcie ciąży składników odżywczych. Zgodnie z rekomendacjami Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego⁹ oraz Grupy Ekspertów z 2018 roku dotyczącymi suplementacji witaminą D¹³, zalecana jest suplementacja:

• DHA w ilości od 200 do 600 mg dziennie, zależnie od częstotliwości spożywania ryb bogatych w ten składnik, przynajmniej od 20 tygodnia ciąży,
• Kwas foliowy: w okresie prekoncepcyjnym i wczesnej ciąży (do drugiego trymestru) 0,4mg/doba, w przypadku niedokrwistości megaloblastycznej i hiperhomocysteinemi 5mg/doba, wyższe dawki pod kontrolą stężenia folianów w surowicy,
• Witamina D, 2000IU/doba, jeśli nie jest możliwe oznaczenie poziomu 25(OH)D w surowicy. po potwierdzeniu ciąży suplementacja powinna być prowadzona pod kontrolą 25(OH)D w surowicy, tak aby utrzymać stężenie optymalne w granicach >30–50 ng/ml,
• Żelazo, w sytuacji przewidywanego wystąpienia niedoborów. Rekomendowana dawka to minimum 18 mg przed ciążą i 26-27 mg podczas ciąży, podczas laktacji dawka może być zredukowana do 20 mg. W leczeniu już istniejącej niedokrwistości należy stosować wyższe od profilaktycznych dawki lub iniekcje domięśniowe według zaleceń lekarskich,
• Jod - dla kobiet planujących ciążę, ciężarnych i karmiących piersią wynosi 200 mikrogramów na dobę.
• Magnez - w razie wystąpienia objawów niedoborów i na zlecenie lekarza - Stosowane dawki doustnej suplementacji magnezu w zależności od wskazań wahają się od 200 do 1000 mg magnezu na dobę.

Bezpieczeństwo

W związku z tym, że organizm płodu i organizm matki są ze sobą połączone przez cały czas trwania ciąży za pośrednictwem łożyska, istnieje realne ryzyko zatruć pokarmowych, mogących stanowić niebezpieczeństwo dla rozwijającego się dziecka. Dlatego zalecane jest unikanie niektórych pokarmów w diecie kobiet ciężarnych. Są to w szczególności surowe produkty odzwierzęce np. surowe mięso i ryby, wędzone na zimno ryby i wędliny, niepasteryzowane mleko i przetwory mleczne z niepasteryzowanego mleka (np. oscypek). Wskazane jest zachowywanie bezpieczeństwa w trakcie przygotowywania posiłków m.in. używanie oddzielnej deski do przygotowywania surowego mięsa i ryb, mycie rąk, mycie warzyw, owoców i właściwe przechowywanie jedzenia, zarówno po zakupie, jak i pozostawianych na później posiłków, które wcześniej były poddawane obróbce termicznej¹⁰.

Należy też ograniczyć spożycie kofeiny, według EFSA do maksymalnie 200mg dziennie.  Bezwzględnie przeciwwskazany jest alkohol i palenie papierosów¹¹.

Diety eliminacyjne a ciąża

Dieta wegańska, a także różnego rodzaju diety eliminacyjne (np. dieta w alergiach pokarmowych) mogą wymagać konsultacji z dietetykiem, dla zapewnienia właściwej podaży niezbędnych matce i dziecku składników w codziennej diecie. 

Literatura

1. Allen L.H. Maternal nutrient metabolism and requirements In pregnancy and lactation. W: Present knowledge in Nutrition (red:  Erdman J.W., Macdonald I.A., Zeisel S.H.), International Life Sciences Institute, 2012
2. Block T. El-Osta A. 2017  Epigenetics and metabolic disease, Atherosclerosis 266 · September 2017, DOI: 10.1016/j.atherosclerosis.2017.09.003
3. Borszewska-Kornacka M.K. i wsp.: Stanowisko grupy ekspertów w sprawie zaleceń żywieniowych dla kobiet w okresie laktacji. Standardy Medyczne/Pediatria 2013, 10. S.265-279
4. Deepak Sharma, Pradeep Sharma & Sweta Shastri (2017) Genetic, metabolic and endocrine aspect of intrauterine growth restriction: an update. The Journal of Maternal-Fetal & Neonatal Medicine, 30:19, 2263-2275
5. Jarosz (red) Normy żywienia dla populacji polskiej. IŻŻ, Warszawa 2017
6. Kwon E.J. Kim J.Y. 2017 What is fetal programming?: a lifetime health is under the control of in utero health Obstet Gynecol Sci. 2017 Nov;60(6):506-519. doi: 10.5468/ogs.2017.60.6.506.
7. Lifschitz C., Wiadomości dotyczące znaczenia składników odżywczych, które mają długotrwały wpływ na zdrowie kobiet w ciąży i niemowląt, St. Med. /Pediatria, 2013, 10
8. Rasmussen M.K., Yatkine A.L., Weight gain during pregnancy. National Academy Press, Washington DC 2009
9. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania witamin i mikroelementów u kobiet planujących ciążę, ciężarnych i karmiących. Ginekol Pol. 2014, 85, 395-399
10. Rogulska A. Jedz dla dwojga, nie za dwoje. Wyd. PZWL, Warszawa 2016
11. Scientific Opinion on the safety of caffeine1 EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA)2,3 European Food Safety Authority (EFSA), Parma, Italy. https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.2903/j.efsa.2015.4102
12. WHO Infant and young child feeding. Model chapter for textbooks for medical studies and allied health professionals. http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/44117/1/9789241597494_eng.pdf?ua=1
13. Rusińska i wsp. Zasady suplementacji i leczenia witaminą d – nowelizacja 2018 r. Postępy neonatologii 2018;24(1)

Udostępnij

Tweet