Okres leczenia przeciwnowotworowego jest specyficznym i ważnym czasem w życiu osoby, która boryka się z tą chorobą. Wszystkie siły chorego skupiają się na walce z chorobą, jak i przeciwdziałaniu działaniom niepożądanym leczenia systemowego takim jak nudności, wymioty, biegunki czy zaparcia. Mało lekarzy wybiega w przyszłość i omawia z pacjentem długoterminowe skutki uboczne leczenia onkologicznego. Jest to całkowicie zrozumiałe w danym momencie, zwłaszcza w trakcie walki o życie. Jednak dzięki wydłużeniu czasu przeżycia pacjentów onkologicznych późne działania niepożądane leczenia stają się coraz bardziej istotne. Mają bowiem realny wpływ na jakość życia pacjentów po zakończonym leczeniu onkologicznym.  

 

Kiedy pojawiają się skutki uboczne leczenia onkologicznego? 

Każda forma systemowego leczenia onkologicznego - chemioterapia, radioterapia, immunoterapia, zabiegi chirurgiczne - obarczona jest pojawieniem się działań niepożądanych. Działania te można sklasyfikować jako wczesne i późne. Wczesne mogą pojawić się do 6 miesięcy od rozpoczęcia leczenia onkologicznego i zazwyczaj są odwracalne. Późne działania niepożądane mogą wystąpić po 6 miesiącach, a nawet lata po zakończonym leczeniu. Wiele z nich jest nieodwracalna. 

Wczesne działania niepożądane (do 6 miesięcy): 

• nudności, 

• wymioty, 

• biegunka,  

• zaparcia, 

• zmiany smaku i zapachu, 

• mielosupresja, 

• zespół przewlekłego zmęczenia. 

 

Późne działania niepożądane (po 6 miesiącach): 

• kardiotoksyczność, 

• neurotoksyczność, 

• osteopenia bądź osteoporoza, 

• zaburzenia funkcji rozrodczych, 

• przedwczesna menopauza, 

• wtórne nowotwory szpiku. 

Kardiotoksyczność leczenia onkologicznego 

Powikłania związane z układem sercowo-naczyniowym mogą pojawić się zarówno po przebytej radioterapii, jak i chemioterapii. Często powikłania kardiologiczne występują u kobiet po przebytym nowotworze piersi. Związane jest to z leczeniem uzupełniającym po zabiegu chirurgicznym. W literaturze dobrze udokumentowanym zjawiskiem jest wpływ radioterapii na powikłania układu sercowo-naczyniowego. Objawiają się w postaci: 

• nadciśnienia tętniczego,  

• choroby niedokrwiennej serca, 

• utraty masy mięśnia sercowego,  

• zaburzenia rytmu serca, 

• miażdżycy, 

• zakrzepów bądź zatorów. 

Wysoką toksycznością wpływającą na serce i naczynia krwionośne charakteryzują się również leki przeciwnowotworowe z grupy antracyklin. 

 

Kardiotoksyczność - Zapobieganie powikłaniom

Poniżej znajduje się 5 najważniejszych rekomendacji co do przeciwdziałania kardiotoksyczności leczenia onkologicznego. 

• Zaprzestanie aktywnego i biernego palenia papierosów,

• Utrzymywanie optymalnego ciśnienia tętniczego krwi wynoszącego <130/80 mmHg, 

• Dążenie do poprawy parametrów lipidowych,

• Utrzymanie odpowiedniej masy ciała,

• Dbanie o prawidłowe stężenie glikemii we krwi. 

Utrzymanie optymalnego ciśnienia krwi 

Do modyfikowalnych czynników wpływających na obniżenie ciśnienia tętniczego krwi należy dieta oraz styl życia. W aspekcie diety warto szczególną uwagę zwrócić na produkty bogate w potas i ubogie w sód, o ile taka modyfikacja żywieniowa nie będzie wchodziła w interakcje z przyjmowanymi lekami. Na wartość ciśnienia tętniczego krwi wpływ ma również masa ciała. Istnieje zależność pomiędzy nadwagą i otyłością a nadciśnieniem tętniczym. Pomocne będzie w tym przypadku dostosowanie odpowiedniej aktywności fizycznej i zastosowanie indywidualnego jadłospisu. 

Dążenie do poprawy parametrów lipidowych 

Przy nieodpowiednich stężeniach i stosunkach parametrów lipidowych żywienie powinno skupić się na eliminacji: 

• żywności wysoko przetworzonej, 

• żywności z dużą zawartością cukru rafinowanego, 

• żywności przygotowywanej przy pomocy tłuszczu, np. podczas smażenia. 

Dieta natomiast powinna obfitować w: 

• żywność bogatą w błonnik, 

• warzywa i owoce niskowęglowodanowe, 

• zdrowe tłuszcze tj. orzechy, siemię lniane, awokado, oliwa z oliwek. 

Dbanie o prawidłowe stężenie glikemii we krwi 

Istotne jest zarówno odpowiednie żywienie jak i aktywność fizyczna. Dieta, którą należy wziąć pod uwagę, powinna charakteryzować się niskim indeksem, jak i ładunkiem glikemicznym z zachowaniem odpowiedniej ilości błonnika pokarmowego. Aktywność fizyczna, oprócz diety, ma również wpływ na normalizację glikemii we krwi. 

 

Osteoporoza jako skutek leczenia onkologicznego - zapobieganie powikłaniom 

Na występowanie osteoporozy jako działania niepożądanego leczenia onkologicznego najbardziej narażone są kobiety z nowotworem piersi bądź narządów rodnych. Według badań przeprowadzonych wśród kobiet z zastosowaną hormonalną terapią raka piersi już po 6 miesiącach dochodzi do zmniejszenia gęstości mineralnej kości. Istotna w tym aspekcie jest triada przeciwdziałania osteopenii i osteoporozie: 

• Suplementacja wit. D, 

• Spożywanie żywności bogatej w wapń bądź suplementacja wapnia, 

• Aktywność fizyczna. 

Każdy suplement diety powinien być dobierany na podstawie badań biochemicznych oraz skonsultowany z lekarzem. Poziom aktywności fizycznej powinien być dostosowany do możliwości danej osoby. Badania potwierdzają, że zarówno wysiłek aerobowy, jak i anaerobowy skutecznie przeciwdziałają pogłębianiu się demineralizacji kośćca. 

 

PODSUMOWANIE 

Nieodzownym elementem leczenia onkologicznego jest pojawienie się działań niepożądanych. Powikłania po terapii przeciwnowotworowej mogą pojawić się zaraz po rozpoczęciu, jak i nawet po kilku latach po jej zakończeniu. Późne działania onkologicznego leczenia systemowego związane są kardiotoksycznością, neurotoksycznością oraz innymi zaburzeniami w funkcjonowaniu organizmu. Dlatego im wcześniej podejmie się działania zapobiegające ich pojawieniu, tym jakość życia pacjentów będzie na wyższym poziomie. Istotnym elementem jest zastosowanie odpowiedniego systemu żywieniowego, suplementacji dobranej na podstawie badań biochemicznych jak i wprowadzenie systematycznej aktywności fizycznej. 

 

Bibliografia: 

1. Adamska, A. J. (2017). Problem kardiotoksyczności radioterapii raka piersi. Letters in Oncology Science, 14(1), 16-21. 

2. Armenian S, Lacchetti C, Barac A, Carver J, Constine L, Denduluri N, Prevention and Monitoring of Cardiac Dysfunction in Survivors of Adult Cancers: American Society of Clinical Oncology Clinical Practice Guideline. J Clin Oncol. 2017. 

3. Dhesy-Thind S, Fletcher G, Blanchette P, Clemons M, Dillmon M, Frank E et al. Use of Adjuvant Bisphosphonates and Other Bone-Modifying Agents in Breast Cancer: A Cancer Care Ontario and American Society of Clinical Oncology Clinical Practice Guideline. J Clin Oncol. 2017. Koper J.K., Żywienie w chorobie nowotworowej, PZWL, Warszawa, 2021 

4. Krzakowski M., Potemski P., Działania niepożądane leczenia przeciwnowotworowego, ViaMedica, Gdańska, 2020 

5. Pylak-Piwko O., Nieradko-Iwanicka B., Side effects of drugs used in cancer chemotherapy. Journal of Education, Health and Sport. 2017;7(8):1434-1451. eISSN 2391-8306