Stan przedcukrzycowy - co to jest? Objawy, diagnostyka, dieta

Stan przedcukrzycowy (ang. prediabetes) to zaburzenie gospodarki węglowodanowej, które istotnie zwiększa ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 oraz powikłań w postaci chorób sercowo-naczyniowych. Choć przez długi czas może przebiegać bezobjawowo, stan przedcukrzycowy jest istotny pod względem klinicznym i dlatego wymaga interwencji. Wczesne rozpoznanie oraz wdrożenie odpowiednich modyfikacji stylu życia pozwala w wielu przypadkach odwrócić proces prowadzący do cukrzycy.

Czym jest stan przedcukrzycowy?

Stan przedcukrzycowy to pośredni etap pomiędzy prawidłową gospodarką glukozową a cukrzycą typu 2. Charakteryzuje się nieprawidłowymi wartościami glikemii, które nie spełniają jeszcze kryteriów rozpoznania cukrzycy, ale wyraźnie przekraczają normę fizjologiczną [1].

W literaturze medycznej wyróżnia się dwie postacie stanu przedcukrzycowego:

• nieprawidłową glikemię na czczo (ang. impaired fasting glucose, IFG) — diagnozowana jest, gdy stężenie glukozy we krwi wynosi między 100 mg/dl a 125 mg/dl;
• nieprawidłową tolerancją glukozy (ang. impaired glucose tolerance, IGT) — rozpoznawaną dopiero po wykonaniu testu obciążenia glukozą OGTT, gdy stężenie cukru w osoczu krwi żylnej po 120 minutach od doustnego przyjęcia roztworu, wynosi 140-199 mg/dl [2].

Zgodnie z danymi epidemiologicznymi, jeśli nie zostaną wdrożone odpowiednie działania profilaktyczne, nawet 5–10 proc. osób ze stanem przedcukrzycowym rocznie rozwija cukrzycę typu 2 [1]. Z tego względu coraz częściej podkreśla się, że nie jest to jedynie „stan graniczny”, lecz pełnoprawna jednostka kliniczna wymagająca leczenia niefarmakologicznego (np. poprzez zwiększenie aktywności fizycznej i zmianę diety), a czasem również farmakoterapii.

Objawy stanu przedcukrzycowego — czy zawsze są widoczne?

U większości pacjentów stan przedcukrzycowy przebiega bez wyraźnych objawów klinicznych lub z symptomami mogącymi wskazywać na zwykłe zmęczenie, lub przeciążenie stresem. To sprawia, że bywa on wykrywany przypadkowo, podczas rutynowych badań laboratoryjnych. Brak dolegliwości nie oznacza jednak braku postępujących zmian metabolicznych, takich jak insulinooporność czy dysfunkcja komórek beta trzustki [1-2].

Jeżeli objawy się pojawiają, są zwykle niespecyficzne i łatwe do zignorowania. Mogą obejmować:

• przewlekłe zmęczenie i senność,
• wzmożone pragnienie,
• częstsze oddawanie moczu,
• trudności z redukcją masy ciała,
• nawracające infekcje skóry lub dróg moczowych [1-4].

Badania wskazują, że już na etapie stanu przedcukrzycowego dochodzi do zwiększonego ryzyka powikłań sercowo-naczyniowych [2,4].

Przyczyny i czynniki ryzyka stanu przedcukrzycowego

Stan przedcukrzycowy rozwija się na skutek złożonych zaburzeń metabolicznych, w których kluczową rolę odgrywa insulinooporność oraz postępująca dysfunkcja komórek β trzustki. Insulinooporność polega na zmniejszonej wrażliwości tkanek obwodowych (głównie mięśni, wątroby i tkanki tłuszczowej) na działanie insuliny. W odpowiedzi trzustka zwiększa jej wydzielanie, co początkowo pozwala utrzymać glikemię w granicach normy, jednak z czasem prowadzi do przeciążenia gruczołu wydzielniczego i wzrostu stężenia glukozy we krwi [1-3].

Istotnym elementem patogenezy jest także przewlekły stan zapalny, charakterystyczny zwłaszcza dla otyłości brzusznej, inaczej trzewnej. Tkanka tłuszczowa nie pełni wyłącznie funkcji magazynującej energię, lecz działa jak aktywny narząd endokrynny, wydzielający adipokiny i cytokiny prozapalne (m.in. TNF-α, IL-6), które nasilają insulinooporność i zaburzają homeostazę glukozy [5].

Ryzyko zachorowania na stan przedcukrzycowy obejmuje:

• nadwagę i otyłość, szczególnie typu brzusznego (androidalnego) — obwód talii jest silnym predyktorem zaburzeń glikemii, niezależnie od wartości BMI. Otyłość trzewna koreluje z większym ryzykiem nieprawidłowej tolerancji glukozy i cukrzycy typu 2 [6];
• siedzący tryb życia i niska aktywność fizyczna — brak regularnego wysiłku fizycznego zmniejsza wychwyt glukozy przez mięśnie i sprzyja narastaniu insulinooporności. Badania pokazują, że nawet umiarkowana aktywność (np. szybki marsz, pływanie, nordic walking) istotnie obniża ryzyko progresji stanu przedcukrzycowego [7];
• nieprawidłowa dieta — czyli taka, która jest bogata w cukry proste, produkty wysoko przetworzone, tłuszcze nasycone i typu trans sprzyja gwałtownym wahaniom glikemii, nadmiernej odpowiedzi insulinowej i zaburzeniom metabolicznym [8];
• czynniki genetyczne i rodzinne — występowanie cukrzycy typu 2 u krewnych pierwszego stopnia znacząco zwiększa ryzyko stanu przedcukrzycowego. Predyspozycje genetyczne wpływają zarówno na wrażliwość insulinową, jak i wydolność komórek β [9];
• wiek powyżej 45 lat — wraz z wiekiem obserwuje się fizjologiczny spadek masy mięśniowej, zmniejszenie aktywności fizycznej oraz narastanie insulinooporności, co sprzyja zaburzeniom gospodarki węglowodanowej [1-4];
• choroby współistniejące — a zwłaszcza nadciśnienie tętnicze krwi, dyslipidemia, zespół metaboliczny i zespół policystycznych jajników (PCOS). PCOS jest jednym z najsilniejszych czynników ryzyka stanu przedcukrzycowego u kobiet w wieku rozrodczym [10];
• czynniki hormonalne i środowiskowe — przewlekły stres, niedobór snu oraz zaburzenia rytmu dobowego (np. praca zmianowa) wpływają na gospodarkę hormonalną, zwiększając stężenie kortyzolu i nasilając insulinooporność [3,11].

Co istotne z punktu widzenia profilaktyki, większość kluczowych czynników ryzyka ma charakter modyfikowalny. Oznacza to, że poprzez zmianę stylu życia — redukcję masy ciała, poprawę jakości diety i zwiększenie aktywności fizycznej — możliwe jest istotne zmniejszenie ryzyka progresji do cukrzycy typu 2, a nawet cofnięcie stanu przedcukrzycowego do stabilizacji poziomu glukozy. Właśnie na tym etapie interwencja jest najbardziej efektywna, co podkreślają aktualne rekomendacje diabetologiczne.

Diagnostyka stanu przedcukrzycowego — jakie badania wykonać?

Rozpoznanie stanu przedcukrzycowego opiera się na badaniach laboratoryjnych oceniających gospodarkę węglowodanową. Najczęściej stosowane testy to oznaczenie glukozy na czczo, doustny test tolerancji glukozy (OGTT) oraz hemoglobina glikowana HbA1c.

Kryteria diagnostyczne obejmują:

• glikemię na czczo: 100–125 mg/dl (5,6–6,9 mmol/l),
• glikemię w 120. min OGTT: 140–199 mg/dl,
• HbA1c: 5,7–6,4 proc [12].

W praktyce klinicznej zaleca się potwierdzenie nieprawidłowego wyniku w kolejnym badaniu. Według rekomendacji Amerykańskiego Stowarzyszenia Diabetologicznego (ang. American Diabetes Association, ADA), badania przesiewowe powinny być wykonywane u osób z grup ryzyka co najmniej raz na 3 lata [13].

Do czego może prowadzić nieleczony stan przedcukrzycowy?

Nieleczony stan przedcukrzycowy znacząco zwiększa ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2, ale to nie jedyne zagrożenie. Już na tym etapie obserwuje się wzrost częstości chorób sercowo-naczyniowych, takich jak choroba niedokrwienna serca czy udar mózgu [3,4,14]. Ponadto dochodzi do stopniowego uszkodzenia naczyń krwionośnych i nerwów, co toruje drogę do późniejszych powikłań cukrzycowych [14].

Jak leczyć stan przedcukrzycowy?

Podstawą leczenia stanu przedcukrzycowego jest intensywna modyfikacja stylu życia. Największą skuteczność wykazuje połączenie redukcji masy ciała, zwiększenia aktywności fizycznej oraz zmiany nawyków żywieniowych.

W wybranych przypadkach, zwłaszcza u osób z wysokim ryzykiem progresji do cukrzycy, rozważa się farmakoterapię (najczęściej metforminę). Według badań przeprowadzonych przez Knowlera i wsp., zmiana stylu życia redukuje ryzyko cukrzycy o 58 proc., a metformina o 31 proc. [15].

Dieta w stanie przedcukrzycowym — najważniejsze zasady

Dieta odgrywa kluczową rolę w normalizacji glikemii i poprawie wrażliwości insulinowej. Zaleca się model żywienia oparty na produktach o niskim indeksie glikemicznym i wysokiej gęstości odżywczej [8].

Najważniejsze zasady:

• regularne posiłki (3–5 dziennie),
• ograniczenie cukrów prostych i produktów wysoko przetworzonych,
• zwiększenie spożycia błonnika,
• wybór pełnoziarnistych produktów zbożowych,
• spożywanie zdrowych tłuszczy z grupy NNKT, a zwłaszcza omega-3 i omega-6 (oliwa, orzechy, ryby, algi morskie),
• kontrola porcji i kaloryczności [8].

Dieta śródziemnomorska, oparta na wysokim spożyciu warzyw, owoców, roślin strączkowych, pełnoziarnistych produktów zbożowych oraz oliwy z oliwek jako głównego źródła tłuszczu, sprzyja poprawie wrażliwości insulinowej i stabilizacji glikemii. Jej korzystny wpływ wiąże się m.in. z działaniem przeciwzapalnym, wysoką zawartością błonnika pokarmowego oraz obecnością bioaktywnych związków fenolowych. W badaniach klinicznych wykazano, że długoterminowe stosowanie tego modelu żywienia zmniejsza ryzyko progresji stanu przedcukrzycowego do cukrzycy typu 2 oraz obniża częstość powikłań sercowo-naczyniowych [8, 16].

Warto pamiętać o tym, że idealnie skomponowana dieta, dopasowana do indywidualnych potrzeb i możliwości jest łatwiejsza przy współpracy z dietetykiem klinicznym.

Najczęściej zadawane pytania o stan przedcukrzycowy (FAQ)

Poniżej znajdują się najczęściej zadawane pytania dotyczące stanu przedcukrzycowego.

Jak objawia się stan przedcukrzycowy?

Najczęściej nie daje wyraźnych objawów. Jeśli się pojawiają, są one niespecyficzne: zmęczenie, wzmożone pragnienie, senność. Dlatego tak ważne są badania profilaktyczne.

Czym się różni stan przedcukrzycowy od cukrzycy?

Różnica polega na poziomie glikemii i stopniu zaburzeń metabolicznych. W stanie przedcukrzycowym wartości cukru są podwyższone, ale nie osiągają progów diagnostycznych dla cukrzycy.

Jakie badania najlepiej wykrywają stan przedcukrzycowy?

Najbardziej czułe są test doustnego obciążenia glukozą, czyli OGTT oraz oznaczenie HbA1c, szczególnie u osób z prawidłową glikemią na czczo.

Od jakiego poziomu cukru jest stan przedcukrzycowy?

Podwyższony poziom cukru oznacza 100 mg/dl na czczo lub wartość HbA1c ≥ 5,7 proc.

Co należy robić, gdy ma się stan przedcukrzycowy?

Należy wdrożyć zmianę stylu życia, regularnie kontrolować glikemię i skonsultować się z lekarzem lub dietetykiem klinicznym.

Jak zlikwidować stan przedcukrzycowy?

Poprzez redukcję masy ciała, dietę, ruch i systematyczną kontrolę. W wielu przypadkach możliwy jest powrót do prawidłowego poziomu glukozy.

Podsumowanie

Stan przedcukrzycowy należy traktować jako sygnał ostrzegawczy, ale jednocześnie realną szansę na zahamowanie rozwoju chorób metabolicznych. Dane naukowe jednoznacznie wskazują, że odpowiednio wcześnie wdrożone interwencje niefarmakologiczne mogą prowadzić do trwałej normalizacji glikemii i poprawy ogólnego profilu metabolicznego. Kluczowe znaczenie ma tu systematyczność działań, indywidualne podejście do pacjenta oraz współpraca interdyscyplinarna, obejmująca edukację zdrowotną, wsparcie dietetyczne i regularną kontrolę parametrów laboratoryjnych.

Bibliografia

1. Tabák AG, Herder C, Rathmann W, Brunner EJ, Kivimäki M. Prediabetes: a high-risk state for diabetes development. Lancet. 2012 Jun 16;379(9833):2279-90. doi: 10.1016/S0140-6736(12)60283-9. 
2. Czupryniak L. Prediabetes — time for non-pharmacologic and pharmacologic intervention. Clinical Diabetology. 2013;2(4):144–149. doi:10.5603/cd.35634.
3. Echouffo-Tcheugui JB, Perreault L, Ji L, Dagogo-Jack S. Diagnosis and Management of Prediabetes: A Review. JAMA. 2023 Apr 11;329(14):1206-1216. doi: 10.1001/jama.2023.4063.
4. Huang Y, Cai X, Mai W, Li M, Hu Y. Association between prediabetes and risk of cardiovascular disease and all cause mortality: systematic review and meta-analysis. BMJ. 2016 Nov 23;355:i5953. doi: 10.1136/bmj.i5953.
5. Hotamisligil GS. Inflammation and metabolic disorders. Nature. 2006 Dec 14;444(7121):860-7. doi: 10.1038/nature05485.
6. Després JP. Body fat distribution and risk of cardiovascular disease: an update. Circulation. 2012 Sep 4;126(10):1301-13. doi: 10.1161/CIRCULATIONAHA.111.067264.
7. Sheri R. Colberg, Ronald J. Sigal, Jane E. Yardley, Michael C. Riddell, David W. Dunstan, Paddy C. Dempsey, Edward S. Horton, Kristin Castorino, Deborah F. Tate; Physical Activity/Exercise and Diabetes: A Position Statement of the American Diabetes Association. Diabetes Care 1 November 2016; 39 (11): 2065–2079. https://doi.org/10.2337/dc16-1728.
8. Magkos F, Hjorth MF, Astrup A. Diet and exercise in the prevention and treatment of type 2 diabetes mellitus. Nat Rev Endocrinol. 2020 Oct;16(10):545-555. doi: 10.1038/s41574-020-0381-5.
9. Lyssenko V, Almgren P, Anevski D, Orho-Melander M, Sjögren M, Saloranta C, Tuomi T, Groop L; Botnia Study Group. Genetic prediction of future type 2 diabetes. PLoS Med. 2005 Nov 1;2(12):e345. doi: 10.1371/journal.pmed.0020345.
10. Moran LJ, Misso ML, Wild RA, Norman RJ. Impaired glucose tolerance, type 2 diabetes and metabolic syndrome in polycystic ovary syndrome: a systematic review and meta-analysis. Hum Reprod Update. 2010 Jul-Aug;16(4):347-63. doi: 10.1093/humupd/dmq001.
11. Spiegel K, Leproult R, Van Cauter E. Impact of sleep debt on metabolic and endocrine function. Lancet. 1999 Oct 23;354(9188):1435-9. doi: 10.1016/S0140-6736(99)01376-8.
12. Otto-Buczkowska E. , Chwalba A., Stan przedcukrzycowy – to bardzo ważny i ciągle nierozwiązany problem!, Forum Medycyny Rodzinnej 2017, t 11, nr 4, s. 143-148. 
13. American Diabetes Association (2025). Standards of care in diabetes. [online] professional.diabetes.org. Available at: https://professional.diabetes.org/standards-of-care.
14. Thiab S, Akhal T, Akeblersane M, Sheth H, Atkin SL, Butler AE. Microvascular complications in prediabetes: a systematic review & meta-analysis. Diabetes Res Clin Pract. 2025 Jul;225:112261. doi: 10.1016/j.diabres.2025.112261.
15. Knowler WC, Barrett-Connor E, Fowler SE, Hamman RF, Lachin JM, Walker EA, Nathan DM; Diabetes Prevention Program Research Group. Reduction in the incidence of type 2 diabetes with lifestyle intervention or metformin. N Engl J Med. 2002 Feb 7;346(6):393-403. doi: 10.1056/NEJMoa012512.
16. Martín-Peláez S, Fito M, Castaner O. Mediterranean Diet Effects on Type 2 Diabetes Prevention, Disease Progression, and Related Mechanisms. A Review. Nutrients. 2020 Jul 27;12(8):2236. doi: 10.3390/nu12082236.